ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΗ ΚΑΡΑΛΗ
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΗΛΙΑΣ ΤΟΥΤΟΥΝΗΣ
Το τραγούδι του Γιαννάκη Καραλή, είναι επιτραπέζιο, και είναι πολύ διαδεδομένο στη Πελοπόννησο και ιδιαίτερα στην επαρχία Γορτυνίας και Καλαβρύτων. Ακούγεται συχνά ακόμη και σήμερα σε διάφορα γλέντια, πανηγύρια, και γάμους και το απαντάμε σε πολλές παραλλαγές. Αναφορικά με τον ήρωα του τραγουδιού, οι πληροφορίες που έχουμε λέγεται ότι δολοφονήθηκε από τους αντιπάλους του στην Κοντοβάζαινα Αρκαδίας. Οι πληροφορίες περί του επεισοδίου είναι ελλιπείς και συγκεχυμένες και δεν διαφωτίζουν αρκετά ούτε τα πρόσωπα που εμπλέκονται σ’ αυτό το περιστατικό αλλά ούτε και τον χρόνο διεξαγωγής του. Στο μόνο που συμφωνούν είναι ότι ο Γιαννάκης Καραλής, ήταν ένας ισχυρός τοπικός παράγοντας, από το χωριό Βελημάχι της Γορτυνίας και είχε ενεργή ανάμειξη στα κοινά του τέως Δήμου Ελευσίνας (Αρκαδίας). Η ανάμειξή του στα κοινά, ήταν και η αιτία των συχνών συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων, με τους άλλους ισχυρούς παράγοντες της εν λόγω περιοχής. Συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις, που συχνά οδηγούσαν τους αντιπάλους σε άγριους ξυλοδαρμούς, κλοπές, μαχαιρώματα και άγριες δολοφονίες, όπως στην περίπτωση του Γιαννάκη Καραλή, ο οποίος αναμφίβολα, υπήρξε και αυτός θύμα των πολιτικών και οικονομικών ανταγωνισμών της εποχής εκείνης στην περιοχή του.
Αφορμή για την άγρια δολοφονία του Γιαννάκη Καραλή, στάθηκε κάποια δημοπρασία, που διεξαγόταν στο μεγαλύτερο κεφαλοχώρι της περιοχής την Κοντοβάζαινα, έδρα του τότε Δήμου Ελευσίνας, προφανώς όχι για την είσπραξη των φόρων αλλά για την εξαγορά της ψήφου των χωριών για λογαριασμό του Θεοδώρου Δεληγιάννη , και όχι για την ανάθεση είσπραξης των φόρων της περιοχής, όπως αυτό ακριβώς γινόταν επί τουρκοκρατίας στον Μοριά .
Το πότε διαδραματίστηκε το περιστατικό, αυτό μας είναι σχεδόν άγνωστο. Όμως σε ένα Προβούλευμα Εκτελεστικού υπ’ αριθμ. 704, Αναφορά Υπουργείου Πολέμου, Συνέλευση Βουλευτικού – πρακτικά 3η Νοεμβρίου 1824 , μεταξύ άλλων, αναφέρεται και το όνομα Γιαννάκης Καραλής υποχιλίαρχος. Όμως όπως αναφέρει ο Χρήστος Καπράλος στο βιβλίο του «Αρκαδικοί Θρύλοι», σελίδα 106, το περιστατικό πρέπει να διαδραματίσθηκε κατά την τελευταία δεκαετία του 1890. Ο Γιαννάκης Καραλής, αναφέρεται απόγονος των οπλαρχηγών του 1821 Ιωάννη και Χρυσαντάκη Καραλή. Για την εποχή εκείνη ήταν ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες στο Βελημάχι, ενώ στην Βάχλια και Κοντοβάζαινα αντίστοιχα ήταν ισχυροί παράγοντες οι Βαχλιωταίοι (οικογ. Βαχλιώτη) και οι Κορομαντζαίοι (οικογ. Κορομάντζου). Από τους Κορομαντζαίους ήταν και ο Δήμαρχος της περιοχής τον οποίον ο Καραλής υπολόγιζε σαν τον κυριότερο αντίπαλό του στην δημοπρασία της Κοντοβάζαινας, το μεγαλύτερο από τα τρία κεφαλοχώρια του δήμου Ελευσίνος. Τ’ άλλα δύο κεφαλοχώρια, για τα οποία γίνεται αναφορά στο τραγούδι, θα πρέπει να ήταν το Βελημάχι και η Δίβριτσα (σημ. Δήμητρα).
Κατά τον ερευνητή Χρήστο Κωνσταντινόπουλο, ο Καραλής καταγόταν από το Βελημάχι της Γορτυνίας, και συγκεκριμένα από τον συνοικισμό Σουδελή. Ο δε Τούμπανος, που χρημάτισε και Δήμαρχος καταγόταν από την Δίβριτσα και ονομαζόταν Χριστόπουλος, το Τούμπανος ήταν το παρατσούκλι του. Ο Ανάστος Βαχλιώτης, καταγόταν από την Βάχλια και ήταν ισχυρός τοπικός παράγοντας και κομματάρχης , όπως και ο Τούμπανος, υποκίνησε –σύμφωνα με την παράδοση- τον Κοντοβαζαινίτη συγγενή του Σεραφείμ Βασιλάκη, να δολοφονήσει τον Γιαννάκη Καραλή. Μας είναι άγνωστο ποιο ρόλο έπαιξε σ’ αυτήν την υπόθεση ο Τούμπανος. Ο εμπνευστής και οργανωτής της δολοφονίας του Καραλή, Σεραφείμ Βασιλάκης, χρησιμοποίησε ως εκτελεστικά όργανα τους αδελφούς Πεντεχρή (σήμερα Ασημακόπουλος).
Σύμφωνα με το τραγούδι, ο Γιαννάκης Καραλής δολοφονήθηκε στην «Βρύση του Κόρκορη», η οποία υπάρχει ακόμη και σήμερα στην Κοντοβάζαινα. Βρίσκεται μέσα στον οικισμό και σήμερα εκ παραφράσεως, την ονομάζουν «Κόκκορη Βρύση».
Σε κάποια άλλη παραλλαγή του τραγουδιού, σε κάποιο στίχο του, αναφέρεται, ότι το επεισόδιο διεξήχθη σε διαφορετική τοποθεσία, όπου υπάρχει κι εκεί μια πηγή που λέγεται Κριθαρά Βρύση:
«…μπροστά καρτέρι του ’χανε στου Κριθαρά την βρύση.
Ποτέ του να μη έσωνε εκειά να ξαγναντήσει …».
Η πηγή αυτή υπάρχει και σήμερα, βρίσκεται στην τοποθεσία Κλήμα, επάνω στον δρόμο από Κοντοβάζαινα προς Βελημάχι, κάπου δυο χιλιόμετρα από το Βελημάχι, στα όρια των δύο χωριών. Μάλλον η πιο πιθανή τοποθεσία που έστησαν καρτέρι και σκότωσαν τον Καραλή ήταν η καταλληλότερη και προσφερόταν για ένα τέτοιο εγχείρημα. Μακριά από κατοικημένο τόπο, ιδανικό μέρος για καρτέρι, διότι πάντα οι πηγές που βρίσκονταν επάνω στους δρόμους ήταν τόπος ανάπαυσης, για τους ανθρώπους αλλά και για τα υποζύγια. Εκεί σταματούσαν να πιουν νερό να δροσιστούν και να πάρουν μια ανάσα. Και μάλλον το φονικό πρέπει να διαπράχθηκε στου «Κριθαρά την Βρύση».
1. -Ωρέ Γιαννάκη τι τα φόρεσες Γιαννάκη
μου Καραλή μωρέ τα γιορτινά σου ρούχα.
Μήπως σε γάμο θες να πας Γιαννάκη
μου Καραλή ωρέ νουνός να στεφανώσεις;
-Θα πάω στη Κοντοβάζαινα
ωρέ θα πάω στη Κοντοβάζαινα Γιαννάκη μου Καραλή
ωρέ πουν’ η δημοπρασία, πάω να χτυπήσω τα χωριά.
2. -Ωρέ, Γιαννάκη, τί τα φόρεσες, Γιαννάκη Καραλή
τα γιορτινά σου ρούχα και το σιλάχι το χρυσό.
Ωρέ, και το σιλάχι το χρυσό -Δεν κλαις, μωρέ, Μαριορή-
τ’ αργυροκεντημένο, μη σε κάλεσαν για νουνό
άιντε, μη σε κάλεσαν για νουνό, Γιαννάκη Καραλή
νουνό να στεφανώσεις;
-Δε με κάλεσαν για νουνό
δε με κάλεσαν για νουνό, νουνό, να στεφανώσω
Ο Ντεληγιάννης μου ’γραψε μέσα από την Αθήνα,
να πάω στην Κοντοβάζαινα τις εκλογές να πάρω.
3. -Γιαννάκη τι τα φόρεσες, τα γιορτινά σου ρούχα
και το σιλάχι το χρυσό, τ’ ασημοκεντημένο;
Μήπως σε γάμο θε να πας, μήπως σε πανηγύρι;
-Θα πα στην Κοντοβάζαινα, που ’ναι δημοπρασία ,
πάω να πάρω τα χωριά, τα τρία κεφαλοχώρια.
Να μην τα πάρει ο Δήμαρχος….
4. -Γιαννάκη τι τα φόρεσες τα γιορτινά σου ρούχα,
που δω γάμος δε γίνεται, μα είτε πανηγύρι;
-Θα πα στην Κοντοβάζαινα, που ναι δημοπρασία,
θα πα να πάρω τα χωριά, τα τρία κεφαλοχώρια.
-Γιάννη, θα σε σκοτώσουνε οι Κοντοβαζαινίτες.
-Το που το ξέρεις Μαριορή, καημένη αδερφή μου;
-Απόψε είδα στον ύπνο μου, είδα και στ’ όνειρό μου
Θολό ποτάμι πέρασες και πέρα δεν εβγήκες,
ανάγειρε το φέσι σου κι έπεσε στο ποτάμι.
5. -Γιαννάκη τι τα φόρεσες τα γιορτινά σου ρούχα,
κάνε σε γάμο θε να πας, κάνε σε πανηγύρι;
-Ούτε σε γάμο θε να πα, ούτε σε πανηγύρι,
θα πα στην Κοντοβάζαινα, που ’ναι δημοπρασία
για να βαρέσω τα χωριά….
Μη μας τα πάρει ο Δήμαρχος, γιατ’ είναι εντροπή μας.
-Γιαννάκη θα σου ρίξουνε οι Κοντοβαζαινίτες.
-Το που το ξέρεις Μαριορή, καημένη αδερφή μου;
-Εψές είδα στον ύπνο μου, το είδα και στ’ όνειρό μου
Θολό ποτάμι πέρασες και πέρα δεν εβγήκες,
ανάγειρε το φέσι σου κι έπεσε στο ποτάμι.
Διπλό καρτέρι του ’χανε, μέσα στο σταυροδρόμι
δυο ντουφεκιές του ’ρίξανε, με ασημένια βόλια.
6. -Γιαννάκη, τί τα φόρεσες, τα γιορτινά σου ρούχα,
και το σελάχι το χρυσό, τ’ αργυρογαζωμένο,
μη σε κάλεσαν για νουνός να στεφανώσεις;
-Δεν με καλέσαν για να πάω νουνός να στεφανώσω,
(ν) ο Ντεληγιάννης μου ’γραψε, μέσα από την Αθήνα,
να πάω στην Κοντοβάζαινα, που ’ναι δημοπρασία,
να πάω να πάρω τα χωριά στην Κάτω Γορτυνία,
να μην τα πάρει ο δήμαρχος κι ο μπέης ο αστυνόμος
και χάσουμε την εκλογή.
Η πιο ενδιαφέρουσα και πιο διαφωτιστική παραλλαγή, αναφορικά με το μέρος και τον τρόπο που δολοφονήθηκε ο ήρωας του τραγουδιού, Γιαννάκης Καραλής είναι η ακόλουθη με το Νο επτά (7):
7. -Γιαννάκη μου τι τα φόρεσες τα γιορτινά σου ρούχα
και το σελάχι το χρυσό, το χρυσογαζωμένο;
Με τ’ ασημένια του κουμπιά, τις φλινιτσένιες χάντρες,
μήνα σε γάμο θε να πας, μήνα σε πανηγύρι;
-Ούτε σε γάμο θε να πα, ούτε σε πανηγύρι,
θα πα στην Κοντοβάζαινα, που ’ναι δημοπρασία,
μη μου την πάρει ο Τούμπανος κι ο Τάσης ο Βαχλιώτης.
Κι εκεί που εροβόλαγε, με τ’ άτι του καβάλα,
μπροστά καρτέρι του ’χανε στου Κριθαρά την βρύση.
«Ποτέ του να μη έσωνε εκειά να ξαγναντήσει».
Του ρίχνουν μια δεν τον κρατούν, του ρίχνουν δυο δεν πέφτει
την τρίτη την φαρμακερή, την ρίχνουν στην καρδιά του.
Το στόμα του αίμα γιόμισε, σπάσανε τα σωθικά του.
Ν’ εκεί που ο Γιάννης έπεσε, και βγήκε η ψυχή του
ο τόπος ούλος μαύρισε, χορτάρι δεν φυτρώνει.
(Συλλογή καταγραφή Ηλίας Τουτούνης, το τραγούδησε ο αείμνηστος Ανδρέας Βεκρής, από το χωριό Χρυσοβίτσι, του δήμου Φαλάνθου Αρκαδίας, Κυριακή 23 Ιουλίου 1995).
8. -Γιαννάκη τι τα φόρεσες τα γιορτινά σου ρούχα
και το σιλάχι το χρυσό, τ’ αργυρογαζωμένο;
Μήπως σε γάμο θε να πας, μήπως σε πανηγύρι;
-Ούτε σε γάμο θε να πα, ούτε σε πανηγύρι,
θα πα στην Κοντοβάζαινα, που ’ναι δημοπρασία,
μη μου την πάρει ο Τούμπανος κι Ανάστος ο Βαχλιώτης.
Κι εκεί που εροβόλαγε, με τ’ άτι του καβάλα,
μπροστά καρτέρι του ’χανε, στου Κόρκορη την Βρύση.
Του ρίνουν μια δεν τον κρατούν, του ρίνουν δυο δεν πέφτει
την Τρίτη την φαρμακερή, την ρίνουν στην καρδιά του.
Ν’ εκεί που ο Γιάννης έπεσε, χορτάρι δεν φυτρώνει.
9. Τρεις περδικούλες κάθονται μεσ’ την Αγιατριάδα,
μοιρολογούσαν κι έλεγαν, μοιρολογούν και λένε:
- Γιαννάκη, τί τα φόρεσες, τα γιορτινά σου ρούχα;,
Πες μας μην πας αρχονουνός, μην πας και για κουμπάρος;
-Παιδιά μ’ δεν πάω αρχονουνός ούτε για κουμπάρος
στην Κοντοβάζαινα θα πάω που ναι δημοπρασία.
Πάω να βαρέσω τα χωριά να μείνει το όνομά μου
να μην τα πάρει ο Δήμαρχος γιατί είναι προσβολή μου.
-Γιάννη θα σε σκοτώσουνε οι Κοντοβαζαινίτες.
-Και που το ξέρεις Μαριορή, το πώς θα με σκοτώσουν;
-Γιάννη μου, το είδα στο όνειρο, στον ύπνο που κοιμόμουν.
Το τραγούδι του Γιαννάκη Καραλή, πάντα σύμφωνα με τους στίχους του τραγουδιού, πιθανόν να δημιουργήθηκε έπειτα από τις σχετικές ανακρίσεις, ή από τα λεγόμενα της αδελφής του Μαριορής, και μας εξιστορεί την συνομιλία που είχε ο ήρωας του τραγουδιού με την αδελφή του, προτού κινήσει από το σπίτι του από το χωριό Βελημάχι, για να μεταβεί στην Κοντοβάζαινα, με σκοπό να συμμετάσχει στην εν λόγο δημοπρασία.
Ο τραγουδοποιός θέλοντας να αποδώσει μια ιδιαίτερη προσέγγιση και έμφαση, επιστρατεύει την αδελφή του και περιπλέκει ακόμη και τις δεισιδαιμονίες του λαού περί κακών ονείρων κ.λπ. Σε πάρα πολλά δημοτικά τραγούδια μας, συνήθως περιπλέκονται τα όνειρα. Σε ορισμένα απ’ αυτά εμπλέκονται και τα ποτάμια, ιδίως όταν τα βλέπουν θολά, όπου ο λαός μας πίστευε και πιστεύει ακόμη, ότι το θολό ποτάμι στα όνειρα, συμβάλλει σε ότι το χειρότερο κακό, μπορεί να συμβεί σε μια οικογένεια. Θα πρέπει ν’ αναφέρουμε ότι μια δεισιδαιμονία που έχει προσθέσει ο τραγουδοποιός, όσον αφορά τον τόπο που ξεψύχησε ο ήρωας του τραγουδιού που αναφέρει:
«…Ν’ εκεί που ο Γιάννης έπεσε, και βγήκε η ψυχή του
ο τόπος ούλος μαύρισε, χορτάρι δεν φυτρώνει..».
Γενικά πιο παλιά πίστευαν, ότι ο τόπος που είχε ξεψυχήσει ένας άνθρωπος και ιδίως μετά από τραγικό θάνατο, όπως φόνος, ατύχημα ή οτιδήποτε άλλο, λογαριαζόταν ως κακοτοπιά, με αναφορές ότι κρατάει, κ.λπ. Ταυτόχρονα προσπαθούσαν να μεταδώσουν αυτές τις δεισιδαιμονίες τους στις νεότερες γενιές, κάνοντας διάφορες αναφορές περί των απρόσμενων θανάτων, περιπλέκοντας ακόμη και τα φυσικά φαινόμενα.
Ακόμη ο τραγουδοποιός στους στίχους των παραλλαγών του τραγουδιού, μας δίνει μερικές πληροφορίες για την ενδυμασία των πλουσίων (εδώ ισχυρών) ανθρώπων εκείνη την εποχή, όταν φορούσαν την επίσημη στολή για να παρευρεθούν σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Εδώ παρά την δεινή οικονομική κατάσταση που βρισκόταν ο λαός, αντλούμε την είδηση ότι η ενδυμασία αυτών των ανθρώπων αποτελείτο από ακριβά και επιχρυσωμένα ρούχα και οπλισμό .
-Γιαννάκη μου τι τα φόρεσες τα γιορτινά σου ρούχα
και το σελάχι το χρυσό, το χρυσογαζωμένο;
Με τ’ ασημένια του κουμπιά, τις φλινιτσένιες χάντρες
μήνα σε γάμο θε να πας, μήνα σε πανηγύρι;
Συνήθως οι τοπικοί παράγοντες, οι παράνομοι και γενικά η μεσαία τάξη, εκείνη την εποχή, επεδίωκαν αλλά και συνάμα γινόντουσαν αποδέκτες, από τον απλό λαό, πληθώρας προσκλήσεων κυρίως για κουμπαριές (στεφανώματα- βαφτίσια), για διαφόρους και ευνόητους λόγους όπως ρουσφέτια, ψηφοθηρίες, διασυνδέσεις, άλλοθι, υπόθαλψης εγκληματιών κ.λπ. Η κουμπαριά σ’ ένα χωριό, αποσκοπούσε όπως συμβαίνει ακόμη και σήμερα, όπως αναφέρανε οι παλιοί, να φτιάξουν μια «γερή φωλιά» σε ξένο τόπο. Και αυτό επιβεβαιώνεται καθημερινά, όταν ακούμε ότι ο τάδε πολιτικός έχει πραγματοποιήσει δεκάδες, εκατοντάδες κουμπαριές, κυρίως σε ανθρώπους της επαρχίας των, αποσκοπώντας πάντοτε στην μόνιμη ψηφοθηρία.
Εδώ παραθέτω ακόμη ένα τραγούδι του Γιαννάκη Γκρίτζαλη , από την Μεσσηνία που δημοσίευσε ο Στάθης Κακούτης, στο βιβλίο του «Μοραΐτικα δημοτικά τραγούδια», φαίνεται ότι περιπλέκει την προέλευση του τραγουδιού, διότι ο χρόνος και ο τόπος που διαδραματίσθηκαν τ’ ανάλογα επεισόδια δεν έχουν καμιά σχέση μεταξύ των. Ο μεν Γιαννάκης Γκρίτζαλης συμμετείχε στην Μεσσηνιακή Επανάσταση που εξερράγη στις 29 Ιουλίου 1834, ενώ η παραλλαγή του τραγουδιού πρέπει να έγινε μετά τα γεγονότα της Κοντοβάζαινας, όσον αφορά τον Γιαννάκη Καραλή, κάπου σαράντα χρόνια αργότερα. Μάλλον αυτός που δημιούργησε την παραλλαγή, πρέπει να το έπραξε εσκεμμένα ή μάλλον και να μπέρδεψε τα λόγια του τραγουδιού. Πάντως όσον αφορά το τραγούδι που αναφέρεται στον Γκρίτζαλη, νομίζω ότι αυτό είναι μια τοπική παραλλαγή του τραγουδιού του Γιαννάκη Καραλή, διότι και στα δυο αναφέρεται το χωριό Κοντοβάζαινα, δημοπρασία και Θεοδωράκης. Τα δυο πρώτα στοιχεία δεν έχουν καμιά σχέση με την Μεσσηνιακή επανάσταση. Ενώ όσον αφορά το όνομα Θεόδωρος, αυτό συνέβη διότι τότε στην Βλαχοεπανάσταση της Μεσσηνίας συμμετείχε ενεργά και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
10. ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΗ ΓΚΡΙΤΖΑΛΗ
- Ωρέ Γιαννάκη, τι τα φόρεσες, Γιαννάκη Γκρίτζαλη,
μωρέ, τα γιορτινά σου ρούχα;
Κάνε σε γάμους, Γιαννάκη, θε να πας, Γιαννάκη Γκρίτζαλη,
μωρέ, σε πανηγύρια;
- Μηδέ σε γάμους, ρε μάνα, θε να πα, μάνα, μανούλα μου,
μηδέ σε πανηγύρια.
Ο Θεοδωράκης, ρε μάνα, με καλεί,
άιντε, ο Θεοδωράκης με καλεί, μάνα, μανούλα μου,
και μπουγιουρντί μου στέλνει,
να πα’ στην Κοντοβάζαινα, μάνα, μανούλα μου,
που ’ναι η δημοπρασία,
να βρω συντρόφους, ρε μάνα, διαλεχτούς.
Πηγές:
(-Κωνσταντινόπουλου Γ. Χρήστου, άρθρο στην εφημερίδα «Ο τύπος της Γορτυνίας», αριθμός φύλλου Νο 19, της 15/10/1973.
-Δαφναίου (Σωτηρόπουλου) Αντρέα, «Καλαβρυτινά Δημοτικά Τραγούδια και Μοιρολόγια», σελίδα 50, Αθήνα 1994.
-Φωτόπουλου Αθανασίου, άρθρο στην «Επετηρίδα των Καλαβρύτων», σελίδα 172, έτος 1973.
-Φωτόπουλου Αθανασίου, «Ιστορικά και Λαογραφικά της Ανατολικής Περιοχής Αιγιαλείας και Καλαβρύτων», τόμος β΄, σελίδα 151, Αθήνα 1982.
-Καπράλου Χρήστου, «Αρκαδικοί Θρύλοι», σελίδα 166.
-Σταμάτη Μακρή, «Το Δημοτικό Τραγούδι- Βίωμα και Μεράκι», σελίδα 133, Παπαναστασίου Τρίπολη 1998.
-«Τα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας», Βουλή των Ελλήνων.
-Κωνσταντίνου Ι. Βασιλόπουλου, «703 Δημοτικά Τραγούδια», σελίδα 247, Τρίπολη 2000.
-Νώντα Περ. Σακελλαρόπουλου, «Τα Καλαβρυτινά Δημοτικά Τραγούδια», σελίδα 104, Πάτρα 1985.
-Στάθη Π. Κακούτη, «Μοραΐτικα δημοτικά τραγούδια», έκδοση Τριφυλιακής Εστίας, σελίδα 84, αρ. 55, Αθήνα 1978).
Τρίτη 19 Αυγούστου 2014
Τρίτη 5 Αυγούστου 2014
ΠΩΣ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΤΑ ΜΕΡΟΜΗΝΙΑ
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΗΛΙΑΣ ΤΟΥΤΟΥΝΗΣ
Οι άνθρωποι της υπαίθρου διατήρησαν από γενιά σε γενιά και για χιλιάδες χρόνια την πρακτική γνώση της μελέτης και πρόγνωσης του καιρού. Εξετάζοντας συστηματικά κάποια φυσικά φαινόμενα ή «σημάδια» στον ουρανό, μπορούσαν να μαντέψουν ή να «δουν» τα μερομήνια, δηλαδή ν’ αποκωδικοποιήσουν τον καιρό ολόκληρου του επόμενου έτους, αρχής γενομένης από την εμφάνιση του ένατου φεγγαριού μέχρι και το χάσιμο του επόμενου ογδόου (μετρώντας πάντα τα φεγγάρια από την αρχή του εκάστοτε έτους).
Αυτοί ήσαν συνήθως άνθρωποι της υπαίθρου, της θάλασσας και οι ιδίως οι μοναχοί, οι οποίοι καθώς φαίνεται είχαν αφιερώσει αρκετό μέρος της ζωής τους, στην σπουδή και την παρατήρηση του σύμπαντος, με τον τρόπο που διέθετε έκαστος αλλά και με την βοήθεια των καιρικών φαινομένων. Οι αποκλίσεις που υπάρχουν τόσο στα παρατηρούμενα σημάδια, όσο και στις ημέρες κατά τις οποίες γίνονται οι παρατηρήσεις μπορούν να δικαιολογηθούν από τις διάφορες, εδαφολογικές και τις κλιματολογικές συνθήκες του κάθε τόπου.
Μερομήνια ονομάζει ο λαός τις δώδεκα (12) πρώτες ημέρες του ογδόου φεγγαριού του έτους. Παρατηρώντας τα καιρικά φαινόμενα αυτών των πρώτων ημερών της, οι άνθρωποι μάντευαν την καιρική κατάσταση των επόμενων δώδεκα (12) στην αρχή φεγγαριών και αργότερα μηνών. Μερομήνια ονομάζονται οι μέρες που γίνεται η πρόβλεψη, από τις λέξεις «μέρα και μήνας» γιατί σε κάθε μέρα απ’ αυτές, αντιστοιχεί ένα πλήρες κύκλος του φεγγαριού (γιόμιση και χάση) ή ένας μήνας. Κατά τον Ν. Πολίτη τα μερομήνια ήταν λείψανα αρχαίων προγνωστικών του καιρού, που έχουν άμεση σχέση με αστρολογικές παρατηρήσεις. Επειδή ο Αύγουστος θεωρείται η αρχή του Χειμώνα, γι’ αυτό στο μήνα αυτό εντοπιζόταν η πρόγνωση του καιρού.
Τα μερομήνια είναι θέμα γνώσης και πρακτικής και όχι θεωρίας. Δεν περιγράφονται αυτά τα πράγματα. Είναι υπόθεση πείρας και αντίληψης που χρήζει μιας ιδιαίτερης προσοχής. Μπορεί αρκετοί άνθρωποι να παρατηρούν το ίδιο πράγμα αλλά να έχουν διαφορετικές αντιλήψεις και οι προβλέψεις τους να μην ταυτίζονται. Η διαφορά δεν θα είναι ακραία, μα η πρόβλεψη του καθενός μπορεί να μη συμπέσει ως προς την ένταση του φαινομένου. Είναι κατάλοιπο παλαιών αστρολογικών αντιλήψεων που απόκτησε ο άνθρωπος εξετάζοντας τα καιρικά φαινόμενα με βάση τ’ άστρα. Πίστευαν ότι μπορούσαν να μαντέψουν τον καιρό που θα έχει κάθε μήνας αν εξέταζαν τις πρώτες τρεις ή εξι ή δώδεκα μέρες των μηνών Ιουλίου ή Αυγούστου κατ’ άλλους του Μαρτίου ή Ιανουαρίου. Τα Μερομήνια (Μήνας+ημέρα) είναι γνωστά και ως Μηναλλάγια (Μήνας+αλλαγή). Σε άλλες περιοχές της χώρας μας είναι γνωστά ως Μεραμήνια, Μηνολόγια, Καταμήνια, Νερομήνια, Κεφαλομήνια, Καταμηνάτα, Αλλαξομήνια, προφάνερα ή Φανερά, Λογομήνια, Δρίμες, Δρίματα κ.λπ.
Πιστεύεται ότι ο Θεός έδωσε τα μερομήνια σαν σημάδια του καιρού και εμφύτευσε νου και γνώση στους ανθρώπους και τους βοήθησε να μπορούν να τα διαβάζουν ώστε να προγραμματίζουν και να σχεδιάζουν για το επόμενο καλλιεργητικό έτος. Αν αναλογιστούμε ότι ένα μήνα περίπου μετά τα μερομήνια, άρχιζε το έτος της σποράς. Γνωρίζουμε ότι οι ενοίκια των αγρών άρχιζαν του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εκάστοτε έτους), δηλαδή η καλλιεργητική περίοδος άρχιζε και τέλειωνε αυτή την ημερομηνία. Εφόσον παρατηρούσαν τα μερομήνια, στην διάρκεια του ενός μηνός περίπου σχεδίαζαν τις εργασίες τους, ανάλογα με τον καιρό που πρόβλεπαν και ανέμεναν.
Τα μερομήνια συσχετίζονται κατ’ αρχήν με το Φεγγάρι, τ’ Άστρα, τον Ήλιο και τους Γαλαξίες. Δευτερέυοντα ρόλο σε αυτή την συσχέτηση έχουν, ο άνεμος, η υγρασία και τα σύννεφα. Ακόμη στην πρόβλεψη δύναται να συμβάλλουν οι ζωντανοί οργανισμοί και τα φυτά.
Βάσει των παρατηρήσεων που πραγματοποιούν αποφαίνονται ότι καιρό θα κάνει τη πρώτη μέρα της παρατήρησης τον ίδιο καιρό θα κάνει το πρώτο μήνα του χρόνου. Ο υπολογισμός των μηνών για τις καιρικές προβλέψεις αρχίζει καθώς προανάφερα από την εμφάνιση του ογδόου φεγγαριού. Αυτό συνεπάγεται από τις κινήσεις της Σελήνης και όχι μόνο. Αρκετοί καιροσκόποι αρχίζουν από διάφορες ημερομηνίες, όπως την 20 Ιούλη, αρχές Αυγούστου κ.α. Αυτές είναι λανθασμένες πρόβλεψεις, διότι τις ημερομηνίες τις όρισε ο άνθρωπος ενώ οι κινήσεις της Σελήνης είναι ένα φυσικό φαινόμενο και όπως γνωρίζουμε η Σελήνη επηρεάζει κατά μεγάλο ποσοστό τις καιρικές συνθήκες. Στην Ηλεία (Πελοπόννησος) ο καιρός της πρώτης Αυγούστου αντιστοιχεί για τον καιρό που θα κάνει το μήνα Αύγουστο. Η δεύτερη μέρα του Αυγούστου αντιστοιχεί για το Σεπτέμβριο και ούτω καθεξής. Στη Λέσβο αρχίζουν τις παρατηρήσεις και προβλέψεις του καιρού από τις 26 Ιουλίου ως τις 6 Αυγούστου. Στα Κύθηρα αρχίζουν από τις 20 Ιουλίου γιορτή του Προφήτη Ηλία. Στον Πόντο μετρούν τις πρώτες ημέρες του Γενάρη. Οι παρατηρήσεις του καιρού της 1ης Γενάρη αφορούν τη πρόβλεψη του Γενάρη και ούτω καθεξής. Σε άλλα μέρη της χώρας η πρόβλεψη του καιρού άρχιζε σε διαφορετικές ημερομηνίες. Σε αρκετές περιοχές υπάρχει η αντίληψη, ότι οι μέρες αυτές είναι αποφράδες όπως οι δρίμες.
Κατά συνέπεια τις ημέρες των Μερομήνιων απαγορεύονται οι εργασίες. Πίστευαν ότι αν τις ημέρες εκείνες ο ξυλουργός έκοβε ξύλα, η ξυλεία θα σάπιζε. Αν οι νοικοκυρές έπλυναν τα ρούχα τότε αυτά θα φθειρόταν πολύ γρήγορα. Πρόσεχαν πολύ τη κάθε εκδήλωση τους. Δεν έκαναν γάμους και προξενιά τις ημέρες των Μερομήνιων διότι πίστευαν ότι οι γάμοι θα διαλυόταν και τα προξενιά θα χαλούσαν. Οι γυναίκες δεν λούζονταν την νύκτα και δεν έβγαιναν έξω από το σπίτι.
Τα Μερομήνια βασίζονται σε παμπάλαιες αντιλήψεις των αρχαίων που πίστευαν ότι τα ουράνια σώματα επηρεάζουν την ατμόσφαιρα της γης. Ειδικά εκείνοι που μετρούσαν τα Μερομήνια από τις 20 Ιουλίου πίστευαν ότι τότε γίνεται η εμφάνιση του Αστερισμού του Κυνός.
Λαϊκή Μετεωρολογία
Ας δούμε μια καταγραφή σημαντικών σημείων που εξέταζε ο λαός για να προβλέψει τον καιρό.
Υπάρχουν τρεις περίοδοι πρόβλεψης, η μακροπρόθεσμη, η μεσοπρόθεσμη και η βραχυπρόθεσμη. Για την μακροπρόθεσμη πρόβλεψη χρησιμοποιούσε τα μερομήνια, για τη μεσοπρόθεσμη τ’ άστρα, ιδίως το φεγγάρι και για βραχυπρόθεσμη τα ζώα, τα πουλιά και τα έντομα.
Ήλιος
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει λαμπρός, η μέρα θα είναι αίθρια.
- Όταν λάμπει όλη την μέρα χωρίς καμία κηλίδα, και την επομένη θα υπάρχει καλοκαιρία.
- Άσπρος ήλιος, μαύρη μέρα.
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει άσπρος και θαμπός, έρχεται σκοτεινιά ή βροχή.
- Ήλιος που ανατέλλει θαμπός και οι ακτίνες του σκίζονται (σκορπίζονται) άλλες προς Βορρά και άλλες προς Νότο, προμηνύει βροχή ή άνεμο.
- Ήλιος που ανατέλλει με πυκνό κύκλο γύρω του, αλλά που όσο περνάει η ώρα ο κύκλος διαλύεται, προμηνύει καλοκαιρία.
- Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος.
- Ήλιος που δύει σε κόκκινο ουρανό προμηνύει άνεμο.
- Ήλιος που δύει σε πορτοκαλόχρωμο ουρανό χωρίς σύννεφα προμηνύει καλοκαιρία.
- Ήλιος που δύει τον χειμώνα σε χρώμα ώχρας προμηνύει καλοκαιρία.
- Ήλιος που δύει με σύννεφα παχιά και χαλκόχρωμα προς το μέρος της Ανατολής προμηνύει βροχή.
- Του ήλιου ποδάρια ή σορόκο ή μαϊστραλιά.
- Ήλιος ποδαράτος, αγέρας φουρτουνάτος.
- Ήλιος με ποδάρια, όστριες και μαϊστράλια.
- Ήλιος που ακτινοβολεί ανάμεσα απ' τα σύννεφα κατά τη Δύση του λέγεται πως «έχει πόδια» και προμηνύει άνεμο με κακοκαιρία. Το ίδιο προμηνύει, εάν «έχει πόδια» μετά την ανατολή του.
- Ήλιος που καίει πολύ προμηνύει βροχή.
- Κόκκινη ανατολή, κατουρημένη δύση.
- Μικρό στέμμα γύρω από τον ήλιο προμηνύει πιθανή βροχή.
- Μεγάλο στέμμα γύρω του διώχνει την βροχή.
- Ο χειμωνιάτικος ήλιος με πολύ κρύο, λέγεται «ήλιος με δόντια».
- Όταν υπάρχει συννεφόκαμα (ήλιος που καίει κρυμμένος πίσω από σύννεφα), θα βρέξει.
- Κόκκινη Ανατολή, κατουρημένη Δύση.
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει (συνήθως τρέμοντας) μέσα σε κόκκινο σύννεφο, θα βρέξει την ίδια μέρα ή τις επόμενες.
- Ήλιος που ανατέλλει μέσα σε σύννεφα σαν σπαθιά προμηνύει σύντομα βροχή.
- Όταν γύρω απ΄ τον ήλιο υπάρχει μαύρος κύκλος αρκετά φαρδύς, έρχεται θύελλα. -- Όταν υπάρχουν δύο κύκλοι τέτοιοι, η θύελλα θα είναι σφοδρότερη.
- Ήλιος με μαύρες κηλίδες προμηνύει βροχή. Με κηλίδες κόκκινες, αέρα. Με μαύρες και κόκκινες ταυτόχρονα, και βροχή και αέρα.
- Όταν οι ακτίνες του ήλιου στη δύση του ή στην ανατολή του είναι συγκεντρωμένες σε μία μόνο φωτεινή δέσμη, θα βρέξει.
- Όταν πριν απ΄ την ανατολή του ήλιου υπάρχει ένα μικρό σύννεφο πάνω από τον ορίζοντα και ο ήλιος ανατέλλει χωρίς ακτίνες, θα βρέξει πολύ.
- Ήλιος που ανατέλλει ή δύει ζεστός με κόκκινες ακτίνες προμηνύει πολυήμερους ανέμους.
- Όταν στην ανατολή ή στην δύση του ήλιου υπάρχουν κοκκινωπά σύννεφα προς τα βόρεια και προς τα νότια, έρχεται οπωσδήποτε κακοκαιρία. Όταν υπάρχουν μόνο προς τα βόρεια, έρχεται βόρειος άνεμος. Όταν υπάρχουν μόνο προς τα νότια, έρχεται νότιος άνεμος με πιθανή βροχή.
- Όταν μετά από μια βροχερή ημέρα μαυριδερά σύννεφα καλύπτουν τον ήλιο στην δύση του και οι ακτίνες του σκορπίζονται άτακτα γύρω απ' τα σύννεφα, θα βρέξει και την επομένη.
- Όταν οι ακτίνες του ήλιου λάμπουν θαμπά, όπως τότε που γίνεται έκλειψη ηλίου, θα βρέξει.
- Όταν, πριν ανατείλει ο ήλιος, οι ακτίνες του είναι σκοτεινές, έρχεται άνεμος και βροχή. Όταν είναι πολύ σκοτεινές, θα βρέξει οπωσδήποτε. Όταν δεν είναι σκοτεινές, αλλά καλύπτονται απλώς από ελαφρό πέπλο από σύννεφα, θα έρθει άνεμος.
- Αντήλιο (σχηματισμός δεύτερου ήλιου, οφειλόμενος σε αντανάκλαση του ηλιακού δίσκου στα σύννεφα): όταν σχηματιστούν δύο αντήλια και ταυτόχρονα αλώνι γύρω από τον ήλιο, θα βρέξει σύντομα.
Κομήτης
- Η εμφάνιση ενός κομήτη γενικώς προμηνύει ξηρασία και χειμώνα ψυχρό με ανεμοταραχές.
- Εάν εμφανιστούν πολλοί, η χρονιά θα υπάρχει μεγάλη ανομβρία.
- Όταν ο κομήτης αργήσει να διαλυθεί, περιμένουμε παρετεταμένη ξηρασία.
Ουρανός
- Όταν πριν απ’ την ανατολή του ήλιου ο ουρανός είναι κόκκινος και χάσει το χρώμα αυτό, όταν ανατείλει ο ήλιος, θα βρέξει.
- Όταν το πρωί είναι κόκκινος ή κίτρινος, θα βρέξει με άνεμο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι ροζ, προμηνύει καλοκαιρία.
- Όταν στην δύση του ήλιου είναι σκοτεινός και θολός, προμηνύει άνεμο.
- Όταν στη δύση του ηλίου είναι βαθυκόκκινος, προμηνύει ανεμόβροχο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι λαμπρά κίτρινος, προμηνύει άνεμο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι αμυδρά κίτρινος, προμηνύει βροχή.
- Όταν σε μια ζεστή μέρα μαυρίσει προς την ανατολή η τη δύση του ήλιου, έρχεται άνεμος.
- Υπερβολικά διαυγής ουρανός προμηνύει βροχή.
- Όταν μετά από θύελλα εμφανιστεί «φρύδι» (κυανόχρωμο τμήμα του ουρανού στο βάθος του ορίζοντα), έρχεται νηνεμία.
- Άστρα τον χειμώνα, σύννεφα το καλοκαίρι.
Πούλια
- Η επιτολή της (τέλος Μαΐου) δηλώνει αρχή καλοκαιριού.
- Η δύση της (πρώτο 15ήμερο Νοεμβρίου) αρχή χειμώνα.
- Πούλια πλακωμένη σπέρνει, όστρια καμωμένη.
- Τον καιρό που κάνει, όταν δύει, θα τον κάνει επί σαράντα μέρες.
- Όταν δύσει με καλοκαιρία, ο χειμώνας θα είναι ήπιος.
- Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνοντας, «Μήτε τσοπάνος στο βουνό μήτε ζευγάς στον κάμπο».
Το Φεγγάρι
Το φεγγάρι κατά τη διάρκεια ενός μήνα περνά από τέσσερις φάσεις (1ο, 2ο, 3ο και 4ο τέταρτο). Ανάλογα λοιπόν με τι καιρό θα «μπει» σε καθένα από τις περιόδους, τον ίδιο καιρό θα έχει μέχρι να αλλάξει το τέταρτο.
- Ξάπλα το φεγγάρι, όρθιος ο καραβοκύρης.
- Όρθιο το φεγγάρι, ξάπλα ο καραβοκύρης.
- Όρθό φεγγάρι, δίπλα ο ναύτης. (Όταν το φεγγάρι εμφανίζεται πλαγιαστό, έρχεται κακοκαιρία. Και αντίστροφα).
- Φεγγάρι θαμπό και με άκρες όχι ευκρινείς αλλά στρογγυλεμένες προμηνύει βροχή.
- Όταν οι δύο άκρες του φεγγαριού κρατάνε κατακόρυφη στάση χωρίς καμία κλίση, ίσως βρέξει.
- Όταν το φεγγάρι παραμένει κατακόρυφο επί τέσσερις ημέρες, έρχεται θύελλα.
- Όταν την τρίτη ημέρα του νέου φεγγαριού το περιβάλει κύκλος κοκκινωπός, έρχεται μεγάλη θύελλα.
- Κύκλον έχει το φεγγάρι; Για βροχή για ανεμοζάλη.
- Όταν το φεγγάρι αποβραδίς περιβάλλεται από έντονα θαμπό κύκλο, την επομένη θα έχει πυκνή συννεφιά ή θα βρέξει.
- Όταν ο έντονα θαμπός αυτός κύκλος συνοδεύεται από άνεμο, έρχεται κακοκαιρία.
- Μικρό στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι προμηνύει βροχή.
- Όταν ο κύκλος που περιβάλλει το φεγγάρι είναι ανοικτός σε ένα σημείο, από εκεί θα έρθει άνεμος.
- Μεγάλο στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι απομακρύνει τη βροχή.
- Όταν το φεγγάρι την άνοιξη έχει χρώμα πυρόξανθο, οι παγετοί είναι πιθανοί τη νύχτα.
- Όταν οι άκρες του νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές και καθαρές, έρχεται καλοκαιρία.
- Όταν οι άκρες του νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές αλλά κοκκινωπές, έρχεται άνεμος.
- Όταν το γεμάτο φεγγάρι έχει καθαρό φως, θα υπάρχει πολύ καλός καιρός. Όταν είναι κατακόκκινο, έρχεται άνεμος. Όταν υπάρχουν μαύρες κηλίδες, θα βρέξει.
- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχει μια άλως (αλώνι, κύκλος, στέμμα), έρχεται άνεμος ή καλοκαιρία. Άνεμος, εάν η άλως έχει ρήγματα. Καλοκαιρία, εάν η άλως σβήνει ομαλά προς την έξω περιφέρεια της.
- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχουν δύο άλω (αλώνια), έρχεται θύελλα. Όταν υπάρχουν τρεις, η κακοκαιρία θα είναι ακόμα σφοδρότερη. Και όσο πιο μαύρες είναι η άλω και με πιο πολλά πήγματα, τόσο σφοδρότερη η κακοκαιρία.
- Όταν το φεγγάρι έχει αλώνι, προμηνύει αλλαγή του καιρού.
- Βρεμένο γύρισμα (χάση), αμπαριού γέμισμα.
- Φεγγάρι κόκκινο προμηνύει κακή σοδειά.
- Όταν το φεγγάρι πιαστεί ανάσκελα (ανατέλλει σαν νέο φεγγάρι, πλαγιαστό), θα υπάρχει δροσιά σε όλο τον σεληνιακό μήνα.
- Όταν το νέο φεγγάρι είναι σκοτεινό, θα βρέξει. Όταν είναι κόκκινο, θα έρθει άνεμος. Όταν είναι μαύρο ή πράσινο και παχύ, θα βρέξει και θα κάνει κρύο. Όταν είναι θαμπό και με πούσι, έρχεται κακοκαιρία.
- Όπως θα πιαστεί (ανατείλει) το νέο φεγγάρι, έτσι (με τέτοιο καιρό) θα πάει όλος ο σεληνιακός μήνας.
- Όταν το νέο φεγγάρι έχει τις άκρες του στραμμένες προς Βορρά, θα επικρατήσουν βοριάδες. Όταν προς Νότο, νοτιάδες.
- Όταν το νέο φεγγάρι γέρνει προς τα πίσω, θα επικρατήσουν νοτιάδες. Όταν προς τα εμπρός, βοριάδες.
- Όταν το νέο φεγγάρι σκεπάζεται με ομίχλη, θα έρθει άνεμος.
- Κόκκινο φεγγάρι, βάλε γέννημα στο πιθάρι. (κακοκαιρία).
Τα ζώα
Η συγκεκριμένη μέθοδος προέρχεται πιο πολύ μέσω της εμπειρίας και της επαφής με τη φύση. Παλιά οι άνθρωποι ζούσαν κυριολεκτικά στην φύση αφού εκεί ήταν τα χωράφια τους με αποτέλεσμα να μην πηγαίνουν για μέρες σπίτι τους, έτσι αναπτυσσόταν μια ιδιαίτερη σχέση με τα στοιχεία τις φύσης. Έτσι λοιπόν ανάλογα με το άκουσμα του κελαηδίσματος συγκεκριμένων πουλιών κατάφερναν να διαπιστώσουν τι καιρό θα κάνει τις αμέσως επόμενες ημέρες.
Δείτε την επιστημονική προβλεψη του καιρού στους σχετικούς συνδέσμους.
Οι τσοπάνηδες μάλιστα την πρωταυγουστιά έχουν και τη «σκυλομαντεία». Σηκώνονται πολύ πρωί, βαθιά σχεδόν χαράματα, και κοιτάζουν τα σκυλιά πως κοιμούνται. Κι αν αυτά κοιμούνται ξάπλα με τεντωμένα τα πόδια, λένε: «Καλοχειμωνιά θα ’χουμε και γλυκοκαιριά». Αν δούνε όμως πως αυτά κοιμούνται μαζεμένα, κουλουριασμένα με το κεφάλι χωμένο στα πόδια τους, τους ακούς να λένε: «κοχειμωνιά θα ’χουμε φέτος, κακοχειμωνιά με χιόνια και παγοβροχιές».
- Κόκκορας που λαλεί παράκαιρα (πρόωρα) προλέγει αλλαγή καιρού.
- Όταν η γάτα στο παραγώνι νίβεται κατά την όστρια θα έρθει χειμώνας (βροχή), κατά τον βοριά- κρύα και κατά τον μαΐστρο χαλαζόκαιρος.
- Όταν το γουρούνι, οι γίδες, τα μαρτίνια ή και τα πρόβατα της στάνης χοροπηδάνε, σημαίνει αλλαξοκαιριά, (συνήθως βροχή).
- Σαν ουρλιάζουν τα τσακάλια όξω από το χωριό από βραδύς θα έρθει βαρυχειμωνιά.
- Όταν τα καρκαρέλια λαλάνε πάνω από τα δένδρα, προμηνάνε βροχή.
- Σκάρισμα μηρμηγκοφωλιάς σε λιακάδες το χεινόπωρο, προμηνάει πολύμερη βαρυχειμωνιά.
- Αράχνες (ιστοί) που ανεμίζονται στον αέρα, μηνάνε κακοκαιρία.
- Σφήκες που σκαρίζουν μες το σπίτι πέφτοντας από τις χαραμάδες της σκεπής προμηνάνε χειμώνα.
- Όταν τα χελιδόνια πετούν χαμηλά θα βρέξει.
- Όταν τα παπιά, οι χήνες και κότες φτερουγάνε δίχως λόγο τότε θα βρέξει.
- Όταν σκούζει ο Γούβης για νερό, θα βρέξει κι όταν σκούζει η Κουκουβάγια θα έχουμε ξέρα.
- Σαν βγαίνουν τα καβούρια από τα λαγκάδια, προμηνύουν βροχή.
- Τα χέλια σαν βγαίνουν στην στεριά φοβούνται βροχή.
- Όταν τσιμπάνε οι μυίγες θα βρέξει.
- Όταν χορεύουν τα γουρούνια τότε θα βρέξει.
- Τα πολλά βελανίδια δηλώνουν κακοχειμωνιά
- Αν τα έλατα είναι πολύ φορτωμένα με κουκουνάρια, θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
- Αν το σκυλί ψάχνει να βρει τόπο για να προφυλαχθεί, σημαίνει ότι θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
- Αν εμφανισθούν πρόωρα αποδημητικά πουλιά, σημαίνει ότι θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
ΠΗΓΕΣ
(- Λαμνάτος Βασίλης, «Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας», Αθήνα 1982.
- Ψυχογιός Ντίνος, «Ηλειακά», διάφορα περιοδικά, Λεχαινά Ηλείας.
- Παπαρηγόπουλος Πάνος, «Λαογραφικά Καλαβρύτων», Αθήνα 1979.
- Παπανικολάου Κώστας, «Ομφάλιος Λώρος», Πάτρα 1987.
- Κριμπάς Πάνος, «Μνήμες- Ιστορικολαογραφικά Πολιανής Μεσσηνίας», Αθήνα 1986.
- «Μεγάλη Πελοποννησιακή Εγκυκλοπαίδεια», εκδόσεις Κολοκοτρώνης, 1958.
- Παπαδόπουλος Σωτήριος, «Κούβελα Τριφυλίας»,Αθήνα 1997.
- Λεωνίδας Αναγνωστόπουλος, «Η Λαογραφία της Βυτίνας», Αθήνα 2004.
- Τουτούνης Ηλίας, συλλογές και καταγραφές ανά την Ελλάδα).
Οι άνθρωποι της υπαίθρου διατήρησαν από γενιά σε γενιά και για χιλιάδες χρόνια την πρακτική γνώση της μελέτης και πρόγνωσης του καιρού. Εξετάζοντας συστηματικά κάποια φυσικά φαινόμενα ή «σημάδια» στον ουρανό, μπορούσαν να μαντέψουν ή να «δουν» τα μερομήνια, δηλαδή ν’ αποκωδικοποιήσουν τον καιρό ολόκληρου του επόμενου έτους, αρχής γενομένης από την εμφάνιση του ένατου φεγγαριού μέχρι και το χάσιμο του επόμενου ογδόου (μετρώντας πάντα τα φεγγάρια από την αρχή του εκάστοτε έτους).
Αυτοί ήσαν συνήθως άνθρωποι της υπαίθρου, της θάλασσας και οι ιδίως οι μοναχοί, οι οποίοι καθώς φαίνεται είχαν αφιερώσει αρκετό μέρος της ζωής τους, στην σπουδή και την παρατήρηση του σύμπαντος, με τον τρόπο που διέθετε έκαστος αλλά και με την βοήθεια των καιρικών φαινομένων. Οι αποκλίσεις που υπάρχουν τόσο στα παρατηρούμενα σημάδια, όσο και στις ημέρες κατά τις οποίες γίνονται οι παρατηρήσεις μπορούν να δικαιολογηθούν από τις διάφορες, εδαφολογικές και τις κλιματολογικές συνθήκες του κάθε τόπου.
Μερομήνια ονομάζει ο λαός τις δώδεκα (12) πρώτες ημέρες του ογδόου φεγγαριού του έτους. Παρατηρώντας τα καιρικά φαινόμενα αυτών των πρώτων ημερών της, οι άνθρωποι μάντευαν την καιρική κατάσταση των επόμενων δώδεκα (12) στην αρχή φεγγαριών και αργότερα μηνών. Μερομήνια ονομάζονται οι μέρες που γίνεται η πρόβλεψη, από τις λέξεις «μέρα και μήνας» γιατί σε κάθε μέρα απ’ αυτές, αντιστοιχεί ένα πλήρες κύκλος του φεγγαριού (γιόμιση και χάση) ή ένας μήνας. Κατά τον Ν. Πολίτη τα μερομήνια ήταν λείψανα αρχαίων προγνωστικών του καιρού, που έχουν άμεση σχέση με αστρολογικές παρατηρήσεις. Επειδή ο Αύγουστος θεωρείται η αρχή του Χειμώνα, γι’ αυτό στο μήνα αυτό εντοπιζόταν η πρόγνωση του καιρού.
Τα μερομήνια είναι θέμα γνώσης και πρακτικής και όχι θεωρίας. Δεν περιγράφονται αυτά τα πράγματα. Είναι υπόθεση πείρας και αντίληψης που χρήζει μιας ιδιαίτερης προσοχής. Μπορεί αρκετοί άνθρωποι να παρατηρούν το ίδιο πράγμα αλλά να έχουν διαφορετικές αντιλήψεις και οι προβλέψεις τους να μην ταυτίζονται. Η διαφορά δεν θα είναι ακραία, μα η πρόβλεψη του καθενός μπορεί να μη συμπέσει ως προς την ένταση του φαινομένου. Είναι κατάλοιπο παλαιών αστρολογικών αντιλήψεων που απόκτησε ο άνθρωπος εξετάζοντας τα καιρικά φαινόμενα με βάση τ’ άστρα. Πίστευαν ότι μπορούσαν να μαντέψουν τον καιρό που θα έχει κάθε μήνας αν εξέταζαν τις πρώτες τρεις ή εξι ή δώδεκα μέρες των μηνών Ιουλίου ή Αυγούστου κατ’ άλλους του Μαρτίου ή Ιανουαρίου. Τα Μερομήνια (Μήνας+ημέρα) είναι γνωστά και ως Μηναλλάγια (Μήνας+αλλαγή). Σε άλλες περιοχές της χώρας μας είναι γνωστά ως Μεραμήνια, Μηνολόγια, Καταμήνια, Νερομήνια, Κεφαλομήνια, Καταμηνάτα, Αλλαξομήνια, προφάνερα ή Φανερά, Λογομήνια, Δρίμες, Δρίματα κ.λπ.
Πιστεύεται ότι ο Θεός έδωσε τα μερομήνια σαν σημάδια του καιρού και εμφύτευσε νου και γνώση στους ανθρώπους και τους βοήθησε να μπορούν να τα διαβάζουν ώστε να προγραμματίζουν και να σχεδιάζουν για το επόμενο καλλιεργητικό έτος. Αν αναλογιστούμε ότι ένα μήνα περίπου μετά τα μερομήνια, άρχιζε το έτος της σποράς. Γνωρίζουμε ότι οι ενοίκια των αγρών άρχιζαν του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εκάστοτε έτους), δηλαδή η καλλιεργητική περίοδος άρχιζε και τέλειωνε αυτή την ημερομηνία. Εφόσον παρατηρούσαν τα μερομήνια, στην διάρκεια του ενός μηνός περίπου σχεδίαζαν τις εργασίες τους, ανάλογα με τον καιρό που πρόβλεπαν και ανέμεναν.
Τα μερομήνια συσχετίζονται κατ’ αρχήν με το Φεγγάρι, τ’ Άστρα, τον Ήλιο και τους Γαλαξίες. Δευτερέυοντα ρόλο σε αυτή την συσχέτηση έχουν, ο άνεμος, η υγρασία και τα σύννεφα. Ακόμη στην πρόβλεψη δύναται να συμβάλλουν οι ζωντανοί οργανισμοί και τα φυτά.
Βάσει των παρατηρήσεων που πραγματοποιούν αποφαίνονται ότι καιρό θα κάνει τη πρώτη μέρα της παρατήρησης τον ίδιο καιρό θα κάνει το πρώτο μήνα του χρόνου. Ο υπολογισμός των μηνών για τις καιρικές προβλέψεις αρχίζει καθώς προανάφερα από την εμφάνιση του ογδόου φεγγαριού. Αυτό συνεπάγεται από τις κινήσεις της Σελήνης και όχι μόνο. Αρκετοί καιροσκόποι αρχίζουν από διάφορες ημερομηνίες, όπως την 20 Ιούλη, αρχές Αυγούστου κ.α. Αυτές είναι λανθασμένες πρόβλεψεις, διότι τις ημερομηνίες τις όρισε ο άνθρωπος ενώ οι κινήσεις της Σελήνης είναι ένα φυσικό φαινόμενο και όπως γνωρίζουμε η Σελήνη επηρεάζει κατά μεγάλο ποσοστό τις καιρικές συνθήκες. Στην Ηλεία (Πελοπόννησος) ο καιρός της πρώτης Αυγούστου αντιστοιχεί για τον καιρό που θα κάνει το μήνα Αύγουστο. Η δεύτερη μέρα του Αυγούστου αντιστοιχεί για το Σεπτέμβριο και ούτω καθεξής. Στη Λέσβο αρχίζουν τις παρατηρήσεις και προβλέψεις του καιρού από τις 26 Ιουλίου ως τις 6 Αυγούστου. Στα Κύθηρα αρχίζουν από τις 20 Ιουλίου γιορτή του Προφήτη Ηλία. Στον Πόντο μετρούν τις πρώτες ημέρες του Γενάρη. Οι παρατηρήσεις του καιρού της 1ης Γενάρη αφορούν τη πρόβλεψη του Γενάρη και ούτω καθεξής. Σε άλλα μέρη της χώρας η πρόβλεψη του καιρού άρχιζε σε διαφορετικές ημερομηνίες. Σε αρκετές περιοχές υπάρχει η αντίληψη, ότι οι μέρες αυτές είναι αποφράδες όπως οι δρίμες.
Κατά συνέπεια τις ημέρες των Μερομήνιων απαγορεύονται οι εργασίες. Πίστευαν ότι αν τις ημέρες εκείνες ο ξυλουργός έκοβε ξύλα, η ξυλεία θα σάπιζε. Αν οι νοικοκυρές έπλυναν τα ρούχα τότε αυτά θα φθειρόταν πολύ γρήγορα. Πρόσεχαν πολύ τη κάθε εκδήλωση τους. Δεν έκαναν γάμους και προξενιά τις ημέρες των Μερομήνιων διότι πίστευαν ότι οι γάμοι θα διαλυόταν και τα προξενιά θα χαλούσαν. Οι γυναίκες δεν λούζονταν την νύκτα και δεν έβγαιναν έξω από το σπίτι.
Τα Μερομήνια βασίζονται σε παμπάλαιες αντιλήψεις των αρχαίων που πίστευαν ότι τα ουράνια σώματα επηρεάζουν την ατμόσφαιρα της γης. Ειδικά εκείνοι που μετρούσαν τα Μερομήνια από τις 20 Ιουλίου πίστευαν ότι τότε γίνεται η εμφάνιση του Αστερισμού του Κυνός.
Λαϊκή Μετεωρολογία
Ας δούμε μια καταγραφή σημαντικών σημείων που εξέταζε ο λαός για να προβλέψει τον καιρό.
Υπάρχουν τρεις περίοδοι πρόβλεψης, η μακροπρόθεσμη, η μεσοπρόθεσμη και η βραχυπρόθεσμη. Για την μακροπρόθεσμη πρόβλεψη χρησιμοποιούσε τα μερομήνια, για τη μεσοπρόθεσμη τ’ άστρα, ιδίως το φεγγάρι και για βραχυπρόθεσμη τα ζώα, τα πουλιά και τα έντομα.
Ήλιος
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει λαμπρός, η μέρα θα είναι αίθρια.
- Όταν λάμπει όλη την μέρα χωρίς καμία κηλίδα, και την επομένη θα υπάρχει καλοκαιρία.
- Άσπρος ήλιος, μαύρη μέρα.
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει άσπρος και θαμπός, έρχεται σκοτεινιά ή βροχή.
- Ήλιος που ανατέλλει θαμπός και οι ακτίνες του σκίζονται (σκορπίζονται) άλλες προς Βορρά και άλλες προς Νότο, προμηνύει βροχή ή άνεμο.
- Ήλιος που ανατέλλει με πυκνό κύκλο γύρω του, αλλά που όσο περνάει η ώρα ο κύκλος διαλύεται, προμηνύει καλοκαιρία.
- Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος.
- Ήλιος που δύει σε κόκκινο ουρανό προμηνύει άνεμο.
- Ήλιος που δύει σε πορτοκαλόχρωμο ουρανό χωρίς σύννεφα προμηνύει καλοκαιρία.
- Ήλιος που δύει τον χειμώνα σε χρώμα ώχρας προμηνύει καλοκαιρία.
- Ήλιος που δύει με σύννεφα παχιά και χαλκόχρωμα προς το μέρος της Ανατολής προμηνύει βροχή.
- Του ήλιου ποδάρια ή σορόκο ή μαϊστραλιά.
- Ήλιος ποδαράτος, αγέρας φουρτουνάτος.
- Ήλιος με ποδάρια, όστριες και μαϊστράλια.
- Ήλιος που ακτινοβολεί ανάμεσα απ' τα σύννεφα κατά τη Δύση του λέγεται πως «έχει πόδια» και προμηνύει άνεμο με κακοκαιρία. Το ίδιο προμηνύει, εάν «έχει πόδια» μετά την ανατολή του.
- Ήλιος που καίει πολύ προμηνύει βροχή.
- Κόκκινη ανατολή, κατουρημένη δύση.
- Μικρό στέμμα γύρω από τον ήλιο προμηνύει πιθανή βροχή.
- Μεγάλο στέμμα γύρω του διώχνει την βροχή.
- Ο χειμωνιάτικος ήλιος με πολύ κρύο, λέγεται «ήλιος με δόντια».
- Όταν υπάρχει συννεφόκαμα (ήλιος που καίει κρυμμένος πίσω από σύννεφα), θα βρέξει.
- Κόκκινη Ανατολή, κατουρημένη Δύση.
- Όταν ο ήλιος ανατέλλει (συνήθως τρέμοντας) μέσα σε κόκκινο σύννεφο, θα βρέξει την ίδια μέρα ή τις επόμενες.
- Ήλιος που ανατέλλει μέσα σε σύννεφα σαν σπαθιά προμηνύει σύντομα βροχή.
- Όταν γύρω απ΄ τον ήλιο υπάρχει μαύρος κύκλος αρκετά φαρδύς, έρχεται θύελλα. -- Όταν υπάρχουν δύο κύκλοι τέτοιοι, η θύελλα θα είναι σφοδρότερη.
- Ήλιος με μαύρες κηλίδες προμηνύει βροχή. Με κηλίδες κόκκινες, αέρα. Με μαύρες και κόκκινες ταυτόχρονα, και βροχή και αέρα.
- Όταν οι ακτίνες του ήλιου στη δύση του ή στην ανατολή του είναι συγκεντρωμένες σε μία μόνο φωτεινή δέσμη, θα βρέξει.
- Όταν πριν απ΄ την ανατολή του ήλιου υπάρχει ένα μικρό σύννεφο πάνω από τον ορίζοντα και ο ήλιος ανατέλλει χωρίς ακτίνες, θα βρέξει πολύ.
- Ήλιος που ανατέλλει ή δύει ζεστός με κόκκινες ακτίνες προμηνύει πολυήμερους ανέμους.
- Όταν στην ανατολή ή στην δύση του ήλιου υπάρχουν κοκκινωπά σύννεφα προς τα βόρεια και προς τα νότια, έρχεται οπωσδήποτε κακοκαιρία. Όταν υπάρχουν μόνο προς τα βόρεια, έρχεται βόρειος άνεμος. Όταν υπάρχουν μόνο προς τα νότια, έρχεται νότιος άνεμος με πιθανή βροχή.
- Όταν μετά από μια βροχερή ημέρα μαυριδερά σύννεφα καλύπτουν τον ήλιο στην δύση του και οι ακτίνες του σκορπίζονται άτακτα γύρω απ' τα σύννεφα, θα βρέξει και την επομένη.
- Όταν οι ακτίνες του ήλιου λάμπουν θαμπά, όπως τότε που γίνεται έκλειψη ηλίου, θα βρέξει.
- Όταν, πριν ανατείλει ο ήλιος, οι ακτίνες του είναι σκοτεινές, έρχεται άνεμος και βροχή. Όταν είναι πολύ σκοτεινές, θα βρέξει οπωσδήποτε. Όταν δεν είναι σκοτεινές, αλλά καλύπτονται απλώς από ελαφρό πέπλο από σύννεφα, θα έρθει άνεμος.
- Αντήλιο (σχηματισμός δεύτερου ήλιου, οφειλόμενος σε αντανάκλαση του ηλιακού δίσκου στα σύννεφα): όταν σχηματιστούν δύο αντήλια και ταυτόχρονα αλώνι γύρω από τον ήλιο, θα βρέξει σύντομα.
Κομήτης
- Η εμφάνιση ενός κομήτη γενικώς προμηνύει ξηρασία και χειμώνα ψυχρό με ανεμοταραχές.
- Εάν εμφανιστούν πολλοί, η χρονιά θα υπάρχει μεγάλη ανομβρία.
- Όταν ο κομήτης αργήσει να διαλυθεί, περιμένουμε παρετεταμένη ξηρασία.
Ουρανός
- Όταν πριν απ’ την ανατολή του ήλιου ο ουρανός είναι κόκκινος και χάσει το χρώμα αυτό, όταν ανατείλει ο ήλιος, θα βρέξει.
- Όταν το πρωί είναι κόκκινος ή κίτρινος, θα βρέξει με άνεμο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι ροζ, προμηνύει καλοκαιρία.
- Όταν στην δύση του ήλιου είναι σκοτεινός και θολός, προμηνύει άνεμο.
- Όταν στη δύση του ηλίου είναι βαθυκόκκινος, προμηνύει ανεμόβροχο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι λαμπρά κίτρινος, προμηνύει άνεμο.
- Όταν στη δύση του ήλιου είναι αμυδρά κίτρινος, προμηνύει βροχή.
- Όταν σε μια ζεστή μέρα μαυρίσει προς την ανατολή η τη δύση του ήλιου, έρχεται άνεμος.
- Υπερβολικά διαυγής ουρανός προμηνύει βροχή.
- Όταν μετά από θύελλα εμφανιστεί «φρύδι» (κυανόχρωμο τμήμα του ουρανού στο βάθος του ορίζοντα), έρχεται νηνεμία.
- Άστρα τον χειμώνα, σύννεφα το καλοκαίρι.
Πούλια
- Η επιτολή της (τέλος Μαΐου) δηλώνει αρχή καλοκαιριού.
- Η δύση της (πρώτο 15ήμερο Νοεμβρίου) αρχή χειμώνα.
- Πούλια πλακωμένη σπέρνει, όστρια καμωμένη.
- Τον καιρό που κάνει, όταν δύει, θα τον κάνει επί σαράντα μέρες.
- Όταν δύσει με καλοκαιρία, ο χειμώνας θα είναι ήπιος.
- Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνοντας, «Μήτε τσοπάνος στο βουνό μήτε ζευγάς στον κάμπο».
Το Φεγγάρι
Το φεγγάρι κατά τη διάρκεια ενός μήνα περνά από τέσσερις φάσεις (1ο, 2ο, 3ο και 4ο τέταρτο). Ανάλογα λοιπόν με τι καιρό θα «μπει» σε καθένα από τις περιόδους, τον ίδιο καιρό θα έχει μέχρι να αλλάξει το τέταρτο.
- Ξάπλα το φεγγάρι, όρθιος ο καραβοκύρης.
- Όρθιο το φεγγάρι, ξάπλα ο καραβοκύρης.
- Όρθό φεγγάρι, δίπλα ο ναύτης. (Όταν το φεγγάρι εμφανίζεται πλαγιαστό, έρχεται κακοκαιρία. Και αντίστροφα).
- Φεγγάρι θαμπό και με άκρες όχι ευκρινείς αλλά στρογγυλεμένες προμηνύει βροχή.
- Όταν οι δύο άκρες του φεγγαριού κρατάνε κατακόρυφη στάση χωρίς καμία κλίση, ίσως βρέξει.
- Όταν το φεγγάρι παραμένει κατακόρυφο επί τέσσερις ημέρες, έρχεται θύελλα.
- Όταν την τρίτη ημέρα του νέου φεγγαριού το περιβάλει κύκλος κοκκινωπός, έρχεται μεγάλη θύελλα.
- Κύκλον έχει το φεγγάρι; Για βροχή για ανεμοζάλη.
- Όταν το φεγγάρι αποβραδίς περιβάλλεται από έντονα θαμπό κύκλο, την επομένη θα έχει πυκνή συννεφιά ή θα βρέξει.
- Όταν ο έντονα θαμπός αυτός κύκλος συνοδεύεται από άνεμο, έρχεται κακοκαιρία.
- Μικρό στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι προμηνύει βροχή.
- Όταν ο κύκλος που περιβάλλει το φεγγάρι είναι ανοικτός σε ένα σημείο, από εκεί θα έρθει άνεμος.
- Μεγάλο στέμμα (κύκλος) γύρω απ' το φεγγάρι απομακρύνει τη βροχή.
- Όταν το φεγγάρι την άνοιξη έχει χρώμα πυρόξανθο, οι παγετοί είναι πιθανοί τη νύχτα.
- Όταν οι άκρες του νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές και καθαρές, έρχεται καλοκαιρία.
- Όταν οι άκρες του νέου φεγγαριού την τρίτη ημέρα είναι λεπτές αλλά κοκκινωπές, έρχεται άνεμος.
- Όταν το γεμάτο φεγγάρι έχει καθαρό φως, θα υπάρχει πολύ καλός καιρός. Όταν είναι κατακόκκινο, έρχεται άνεμος. Όταν υπάρχουν μαύρες κηλίδες, θα βρέξει.
- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχει μια άλως (αλώνι, κύκλος, στέμμα), έρχεται άνεμος ή καλοκαιρία. Άνεμος, εάν η άλως έχει ρήγματα. Καλοκαιρία, εάν η άλως σβήνει ομαλά προς την έξω περιφέρεια της.
- Όταν γύρω απ' το φεγγάρι υπάρχουν δύο άλω (αλώνια), έρχεται θύελλα. Όταν υπάρχουν τρεις, η κακοκαιρία θα είναι ακόμα σφοδρότερη. Και όσο πιο μαύρες είναι η άλω και με πιο πολλά πήγματα, τόσο σφοδρότερη η κακοκαιρία.
- Όταν το φεγγάρι έχει αλώνι, προμηνύει αλλαγή του καιρού.
- Βρεμένο γύρισμα (χάση), αμπαριού γέμισμα.
- Φεγγάρι κόκκινο προμηνύει κακή σοδειά.
- Όταν το φεγγάρι πιαστεί ανάσκελα (ανατέλλει σαν νέο φεγγάρι, πλαγιαστό), θα υπάρχει δροσιά σε όλο τον σεληνιακό μήνα.
- Όταν το νέο φεγγάρι είναι σκοτεινό, θα βρέξει. Όταν είναι κόκκινο, θα έρθει άνεμος. Όταν είναι μαύρο ή πράσινο και παχύ, θα βρέξει και θα κάνει κρύο. Όταν είναι θαμπό και με πούσι, έρχεται κακοκαιρία.
- Όπως θα πιαστεί (ανατείλει) το νέο φεγγάρι, έτσι (με τέτοιο καιρό) θα πάει όλος ο σεληνιακός μήνας.
- Όταν το νέο φεγγάρι έχει τις άκρες του στραμμένες προς Βορρά, θα επικρατήσουν βοριάδες. Όταν προς Νότο, νοτιάδες.
- Όταν το νέο φεγγάρι γέρνει προς τα πίσω, θα επικρατήσουν νοτιάδες. Όταν προς τα εμπρός, βοριάδες.
- Όταν το νέο φεγγάρι σκεπάζεται με ομίχλη, θα έρθει άνεμος.
- Κόκκινο φεγγάρι, βάλε γέννημα στο πιθάρι. (κακοκαιρία).
Τα ζώα
Η συγκεκριμένη μέθοδος προέρχεται πιο πολύ μέσω της εμπειρίας και της επαφής με τη φύση. Παλιά οι άνθρωποι ζούσαν κυριολεκτικά στην φύση αφού εκεί ήταν τα χωράφια τους με αποτέλεσμα να μην πηγαίνουν για μέρες σπίτι τους, έτσι αναπτυσσόταν μια ιδιαίτερη σχέση με τα στοιχεία τις φύσης. Έτσι λοιπόν ανάλογα με το άκουσμα του κελαηδίσματος συγκεκριμένων πουλιών κατάφερναν να διαπιστώσουν τι καιρό θα κάνει τις αμέσως επόμενες ημέρες.
Δείτε την επιστημονική προβλεψη του καιρού στους σχετικούς συνδέσμους.
Οι τσοπάνηδες μάλιστα την πρωταυγουστιά έχουν και τη «σκυλομαντεία». Σηκώνονται πολύ πρωί, βαθιά σχεδόν χαράματα, και κοιτάζουν τα σκυλιά πως κοιμούνται. Κι αν αυτά κοιμούνται ξάπλα με τεντωμένα τα πόδια, λένε: «Καλοχειμωνιά θα ’χουμε και γλυκοκαιριά». Αν δούνε όμως πως αυτά κοιμούνται μαζεμένα, κουλουριασμένα με το κεφάλι χωμένο στα πόδια τους, τους ακούς να λένε: «κοχειμωνιά θα ’χουμε φέτος, κακοχειμωνιά με χιόνια και παγοβροχιές».
- Κόκκορας που λαλεί παράκαιρα (πρόωρα) προλέγει αλλαγή καιρού.
- Όταν η γάτα στο παραγώνι νίβεται κατά την όστρια θα έρθει χειμώνας (βροχή), κατά τον βοριά- κρύα και κατά τον μαΐστρο χαλαζόκαιρος.
- Όταν το γουρούνι, οι γίδες, τα μαρτίνια ή και τα πρόβατα της στάνης χοροπηδάνε, σημαίνει αλλαξοκαιριά, (συνήθως βροχή).
- Σαν ουρλιάζουν τα τσακάλια όξω από το χωριό από βραδύς θα έρθει βαρυχειμωνιά.
- Όταν τα καρκαρέλια λαλάνε πάνω από τα δένδρα, προμηνάνε βροχή.
- Σκάρισμα μηρμηγκοφωλιάς σε λιακάδες το χεινόπωρο, προμηνάει πολύμερη βαρυχειμωνιά.
- Αράχνες (ιστοί) που ανεμίζονται στον αέρα, μηνάνε κακοκαιρία.
- Σφήκες που σκαρίζουν μες το σπίτι πέφτοντας από τις χαραμάδες της σκεπής προμηνάνε χειμώνα.
- Όταν τα χελιδόνια πετούν χαμηλά θα βρέξει.
- Όταν τα παπιά, οι χήνες και κότες φτερουγάνε δίχως λόγο τότε θα βρέξει.
- Όταν σκούζει ο Γούβης για νερό, θα βρέξει κι όταν σκούζει η Κουκουβάγια θα έχουμε ξέρα.
- Σαν βγαίνουν τα καβούρια από τα λαγκάδια, προμηνύουν βροχή.
- Τα χέλια σαν βγαίνουν στην στεριά φοβούνται βροχή.
- Όταν τσιμπάνε οι μυίγες θα βρέξει.
- Όταν χορεύουν τα γουρούνια τότε θα βρέξει.
- Τα πολλά βελανίδια δηλώνουν κακοχειμωνιά
- Αν τα έλατα είναι πολύ φορτωμένα με κουκουνάρια, θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
- Αν το σκυλί ψάχνει να βρει τόπο για να προφυλαχθεί, σημαίνει ότι θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
- Αν εμφανισθούν πρόωρα αποδημητικά πουλιά, σημαίνει ότι θα έχουμε βαρυχειμωνιά.
ΠΗΓΕΣ
(- Λαμνάτος Βασίλης, «Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας», Αθήνα 1982.
- Ψυχογιός Ντίνος, «Ηλειακά», διάφορα περιοδικά, Λεχαινά Ηλείας.
- Παπαρηγόπουλος Πάνος, «Λαογραφικά Καλαβρύτων», Αθήνα 1979.
- Παπανικολάου Κώστας, «Ομφάλιος Λώρος», Πάτρα 1987.
- Κριμπάς Πάνος, «Μνήμες- Ιστορικολαογραφικά Πολιανής Μεσσηνίας», Αθήνα 1986.
- «Μεγάλη Πελοποννησιακή Εγκυκλοπαίδεια», εκδόσεις Κολοκοτρώνης, 1958.
- Παπαδόπουλος Σωτήριος, «Κούβελα Τριφυλίας»,Αθήνα 1997.
- Λεωνίδας Αναγνωστόπουλος, «Η Λαογραφία της Βυτίνας», Αθήνα 2004.
- Τουτούνης Ηλίας, συλλογές και καταγραφές ανά την Ελλάδα).
Σάββατο 2 Αυγούστου 2014
ΤΑ ΔΡΥΟΔΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΞΕΛΙΞΗ
ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΤΟΥΤΟΥΝΗ
ΤΑ ΔΡΥΟΔΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΞΕΛΙΞΗ
ΔΡΥΣ (Βελανιδιά). Η βελανιδιά ή βαλανιδιά (επιστ. Δρυς, Quercus) είναι γένος φυτών της οικογένειας των Φηγοειδών (Fagaceae), αποτελείται από 428 αυτοφυή είδη στο βόρειου ημισφαίριου της γης. Είναι το κατ’ εξοχήν δένδρο των Εθνικών μας Δρυμών. Δένδρο ψηλό με γερές ρίζες και αιωνόβιο, με διάρκεια ζωής έως 600 χρόνια. Η βελανιδιά ευδοκιμεί σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές.
Μυθολογία
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία οι Δρυάδες ήταν οι γνωστές Νύμφες των Ελληνικών δασών. Τ’ όνομά τους ίσως να προέρχεται από την λέξη Δρυς. Όμως δεν αναφέρονται αυτές οι ονομαστές νύμφες αν και ήσαν γνωστές από τον Όμηρο. Οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες Νύμφες, ζούσαν μέσα στα πυκνά δρυοδάση που προστάτευαν τα ιερά δένδρα. Κατά την μυθολογία, οι Δρυάδες Νύμφες, χαίρονταν με τη βροχή, ενώ όταν η βελανιδιά δεν είχε φύλλα ή δεν καρποφορούσε έκλαιγαν και πέθαιναν, όταν το δένδρο ξεραίνονταν ή κόβονταν. Γι’ αυτό και η υλοτόμηση της βελανιδιάς απαγορευόταν με ειδικούς νόμους. Οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες, Αδρυάδες, ή Δρυμίδες ήταν τύποι νυμφών του δάσους στην Ελληνική Μυθολογία και συχνά συγχέονταν με τις Ναϊάδες και άλλες Νύμφες. Αυτά τα θηλυκά πνεύματα της φύσης πιστεύονταν ότι κατοικούσαν σε δέντρα και σε δάση και φώλιαζαν ιδιαίτερα σε δένδρα δρυς. Υπάρχουν πολλές ιστορίες και μύθοι γι’ αυτά τα περίεργα όντα που φαίνεται ότι αν και πνεύματα, δεν ήταν αθάνατα. Ιδιαίτερα οι Αμαδρυάδες, ήταν πιο ευαίσθητες, γιατί πιστεύονταν ότι η διάρκεια της ζωής τους εξαρτιόταν από την υγεία και καλοζωΐα της βελανιδιάς που τις φιλοξενούσε. Αυτές τις φιγούρες, στην λαογραφία μας, συνήθως τις απαντάμε ως Νεράϊδες. Κατά την μυθολογία τις Δρυάδες τις καταδίωκαν συνήθως οι Σάτυροι των δασών. Μεταξύ των Δρυάδων γνωστότερες ήταν η Ερατώ, η οποία μαζί με τον Αρκάδα απόκτησε τον Αζάνα, τον Αφείδαντα και τον Έλατον, έτερη η Φιγαλεία και η Τιθορέα εξ’ αυτών δημιουργήθηκαν οι πόλεις της Ηλείας και της Φωκίδας αντίστοιχα, επίσης και η Ευριδίκη που ήταν η σύντροφος του Ορφέα. O Δίας ο θεός του κεραυνού συνδέεται με τη βελανιδιά, η οποία χτυπιέται συχνά από την αστραπή. Η δύναμη από το χτύπημα της αστραπής αφήνει κούφιους κορμούς, που συχνά ξεραίνονται. Η δρυς ήταν το ιερό δένδρο των αρχαίων Ελλήνων, που τα κλαδιά της θρόιζαν στους χρησμούς του Μαντείου της Δωδώνης. Τα φύλλα της αποτέλεσαν τις διακοσμήσεις χρυσών στεφάνων και ιδίως του χρυσού στεφανιού του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β΄.
Το δρυόδασος της Φολόης (Κάπελη Ηλείας), αποτελεί σήμερα μοναδικό στην Ελλάδα σπερμοφυές δάσος και ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης. Βρίσκεται σ’ επίπεδο και βατό στο μεγαλύτερο μέρος του. Σε ολόκληρο το οροπέδιο κυρίαρχο και μοναδικό δέντρο είναι η δρυς (βελανιδιά), καλύπτοντας μια έκταση 45.000 στρεμμάτων με αναρίθμητες, ευθύκορμες και ανοικτόκλαδες βελανιδιές κάθε ηλικίας.
Σε πολλά σημεία, η πυκνότητα του δάσους είναι τέτοια που αποτυπώνει την εικόνα του παρθένου δάσους. Η βελανιδιά επίσης δεν είναι δέντρο σκιόφιλο, δηλαδή δεν ευδοκιμεί κάτω από τον ίσκιο, για αυτό κάτω από τις μεγάλες βελανιδιές δε φυτρώνουν και δε μεγαλώνουν νέες βελανιδιές. Για να αναπτυχθούν νέες βελανιδιές πρέπει να τις βλέπει ο ήλιος.
Στα αρχαία χρόνια υπήρχαν αρκετά άγρια ζώα. Ο Γυμνασιάρχης Γεώργιος Παπανδρέου γράφει: «…Παρέχει θήρα, ως εικός, η Κάπελη, αξιόλογον και αγρίων ζώων βρίθει, ως αλωπέκων, δορκάδων, ικτίνων, λύκων, θώων, ελάφων το πάλαι, κάπρων άλλοτε, και των τοιούτων, έχει δε προς…».
(«Η Ηλεία δια μέσου των Αιώνων», Γεωργίου Παπανδρέου Δ. Φ. Γυμνασιάρχου, έκδοση Ν. Ε. Λ. Ε. Ηλείας ~ Ηλειακή βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού «Εκ Παραδρομής», σελίδα 103, Λεχαινά 1990).
Στο νομό Ηλείας, η Κάπελη είναι γνωστή ως το «μπαλκόνι» της Ηλείας, επειδή ο ορίζοντας της ξανοίγεται απέραντος και μπροστά μας απλώνεται το περίφημο Λαλαίικο οροπέδιο και πιο κάτω ο κάμπος της και η θάλασσα μέχρι τα Επτάνησα. Λόγω της μεγάλης περιβαλλοντικής και οικολογικής του σπουδαιότητας το δρυδάσος της Ηλείας έχει ενταχθεί στο κοινοτικό Δίκτυο NATURA 2000, και έχει απογραφεί στα πλαίσια της οδηγίας 92/43 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διατήρηση των φυσικών του βιοτόπων και της άγριας πανίδας και αυτοφυούς χλωρίδας.
Ο άνθρωπος και η βελανιδιά
Ο άνθρωπος της υπαίθρου που ζούσε δίπλα στα δρυδάση, χρησιμοποίησε την βελανιδιά ως μέσον επιβίωσης. Κατ’ αρχήν χρησιμοποίησε το ξύλο για θέρμανση και για διάφορες κατασκευές. Με τους κορμούς της βελανιδιάς έφτιαχνε καταλύματα (καλύβες, λόντζες ή ξυλόντζες), σκεπές πατώματα, μπαλκόνια σπιτιών, ξυλογέφυρα, πλοία, σκεπές, πόρτες παράθυρα, έπιπλα, τραπέζια, καρέκλες, έπιπλα, βαγένια, βαρέλια, τσότρες, τσίτσες, πατητήρες, κρέμαση μύλου κ.λπ. Επίσης κατασκεύαζε καλύβες για τα ζώα του, γαλάρια, φράχτες (παλουκαριές), ποτίστρες, και πλήθος από διάφορες κατασκευές που ήσαν χρήσιμες στην καθημερινότητά του. Ακόμη σ’ ορισμένες περιοχές που αφθονούσαν ασβεστόλιθοι, χρησιμοποίησε τα ξύλα της βελανιδιάς, για την καύση των ασβεστοκαμίνων.
Το νεαρό φύλλωμα των δένδρων το χρησιμοποίησε ως ζωοτροφή. Έφτιαχνε ένα τρίποδα ύψους ενός μέτρου περίπου από την επιφάνεια της γης και επάνω τοποθετούσε κλαδιά δένδρου την Άνοιξη που ήσαν τρυφερά και με μια ιδιαίτερη τεχνική τα στοίβαζε το ένα επάνω στο άλλο και έφτιαχνε μια κωνική κατασκευή από κλαδιά με φύλλα. Η τεχνική αυτή δεν επέτρεπε να περάσει νερό και ήλιος στο εσωτερικό της στοίβας, μόνο εξωτερικά επηρεαζόταν, το εσωτερικό έμενε ανέπαφο. Κατά τον χειμώνα που δεν υπήρχαν τροφές για τα ζώα (μηρυκαστικά) τραβούσε κλαδιά από το κάτω μέρος του κώνου και τάγιζε τα ζώα του. Τα φύλλα των δένδρων (που ήσαν στοιβαγμένα ήσαν καταπράσινα ήταν ένα είδος σημερινής ενσίρωσης) είχαν αρκετές πρωτεΐνες και βιταμίνες και ήταν μια άριστη ζωοτροφή.
Σήμερα στη χώρα μας έχουν απομείνει λιγοστά αλλά πολύ ενδιαφέροντα δάση βελανιδιάς, ο ρόλος της οποίας σήμερα δεν είναι τόσο οικονομικός, όπως ήταν παλαιότερα αλλά περισσότερο περιβαλλοντικός και οικολογικός. Είναι λιγότερο εύφλεκτο από τα άλλα είδη που αναπτύσσονται στην ίδια ζώνη, ενώ μετά από πυρκαγιά πρεμνοβλαστάνει έντονα. Το γεγονός αυτό συντελεί στη συγκράτηση του εδάφους και στην προστασία του από τη διάβρωση.
Τα βελανίδια, που στο παρελθόν συλλέγονταν όπως στα οπωροφόρα δένδρα για την παραγωγή βυρσοδεψικών ουσιών, σήμερα παραμένουν ανεκμετάλλευτα στο δάσος. Δεν παύουν όμως να αποτελούν πολύτιμη ζωοτροφή και φυτευτικό υλικό, με αυξημένη ζήτηση από τα δασικά φυτώρια της χώρας, καθώς και μια οικολογική παρακαταθήκη για χρήση στη βυρσοδεψία και πάλι κατά τα επόμενα χρόνια. Επίσης ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τα κικίδια (καρκινώματα στις άκρες των νεαρών κλαδιών) για την βαφή ρούχων και μαλλιών. Η βελανιδιά παράλληλα είναι είδος που θα μπορούσε άριστα να χρησιμοποιηθεί σε μίξη μ’ άλλα πλατύφυλλα και κωνοφόρα είδη για την αναδάσωση υποβαθμισμένων περιοχών σε συνδυασμό με διάφορα είδη ή και μόνη της.
Δυστυχώς όμως η καταστροφή των δασών βελανιδιάς συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, αν και σε μικρότερο βαθμό από πριν. Τα λιγοστά της δάση, λόγω της θέσης τους σε πεδινές και λοφώδεις ημιορεινές θέσεις κοντά σε γεωργικές και κατοικημένες περιοχές, δέχονται ισχυρές πιέσεις από έντονη βόσκηση, λαθροϋλοτομίες και εκχερσώσεις για δημιουργία γεωργικών καλλιεργειών και επέκταση οικιστικών περιοχών, με αποτέλεσμα τη συνεχή συρρίκνωση τους. Το ενδιαφέρον για τα δάση της βελανιδιάς στη νεώτερη Ελλάδα ήταν μεγάλο για τη διατροφή των ζώων, αλλά κυρίως για την παραγωγή και εκμετάλλευση του βελανιδιού στη βαφική και τη βυρσοδεψία.
Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΔΡΥΟΔΑΣΩΝ
Ο εκτεταμένος χώρος του τέως δήμου Βουπρασίων κατά την αρχαιότητα μέχρι και των προσφάτων χρόνων ήταν κατά το πλείστον δασώδεις αποτελούμενος από βελανιδιές, πεύκα, κουκουναριές, μελιοί κ.λπ.) αλλά και κατά ένα σημαντικό μέρος καλλιεργήσιμος. Ο Όμηρος εις την Ιλιάδα του, αναφέρει αυτήν την περιοχή ως «ερριβόλακα Βουπρασίην». Οι κάτοικοι της περιοχής αυτής ζούσαν από αρχαιοτάτων χρόνων από την εκτεταμένη και ακμάζουσα κτηνοτροφία και δασοπονία. Αυτό μαρτυρείται δια μεν την αρχαιότητα υπό του Ομήρου δια δε τους χρόνους του προσφάτου παρελθόντος (1690 μ.Χ.) υπό του περιηγητή Κόρνερ, ο οποίος επισημαίνει ότι δια το έτος τούτο, «ότι το Βουπράσιον εξήγαγεν ξυλείαν ως και ναυπηγήσιμον τοιάυτην 1600 scortant per senatio della publica Navi αξίας 170 τσεκινίων χωρίς εις ταύτην να υπολογισθή η αξία των μεταφορικών και η τοιάυτη της επεξεργασίας της». Ομοίως το 1676 αναφέρει τα αυτά περίπου και ο Γάλλος περιηγητής Du Loir τω 1654 εις το βιβλίο του Les voyages du Sieur du Loir. Paris. MCCLIV, σελ. 347-350. Επίσης ο Γάλλος περιηγητής L. DESCHAYES (1621), ο Πουκεβίλ κ.λπ. τα αυτά αναφέρουν. Εκ πάντων των ιστορικών δεδομένων καταφαίνεται ότι η σύνθεση της οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής ταύτης από αρχαιοτάτων χρόνων και μέχρις επ’ εσχάτων υπήρξε κατ’ εξοχήν κτηνοτροφική και δασοπονική, με σημαντική πρόσοδο κατά κεφαλήν. Συνεπεία αυτής της οικονομικής σύνθεσης, οι κάτοικοι ζούσαν ικανοποιητικά.
(«Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, σελίδα 708, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008).
Κατά τη διάρκεια της Μωαμεθανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα 1453 – 1821, τα δάση μας δέχθηκαν τεράστιες και ανελέητες καταστροφές, διότι ουδεμία οργανωμένη διαχείριση ή προστασία των δασών υπήρχε. Τα δάση σχεδόν καθημερινά καταστρέφονταν, με συνεχείς πυρκαγιές με ανεξέλεγκτη υλοτομία δέντρων και της υπόλοιπης βλάστησης, της ελεύθερης βόσκησης και των εκτεταμένων εκχερσώσεων για γεωργική και κτηνοτροφική εκμετάλλευση.
Ειδικά στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα εδώ στην Ηλεία, κατά τα έτη 1825- 1826, ο τουρκοαιγύπτιος Ιμπραήμ Πασάς γνωρίζουμε πως χρησιμοποιώντας πάντοτε την πάγια τακτική του, κατάφερε τεράστια πλήγματα, ο οποίος μετά τις σφαγές, αιχμαλωσίες και λεηλασίες, επιδόθηκε στην συστηματική δενδροκομία. Όπου δεν μπόρεσε να τα καταφέρει δια χειρός, παράδωσε τα δάση μας στο παρανάλωμα του πυρός. Τεράστιες καταστροφές καταγράφηκαν στα δρυοδάση της Πηνείας.
Ο Γάλλος Πουκεβίλ γράφει:
……Κάθε χρόνο 300 πλοία των 150 και 300 τόνων κατέπλεαν στο Κατάκωλο, Μπούκα και Γλαρέντζα. Και κουβαλούσαν ξυλεία στα καρνάγια, της Ύδρας και των Σπετσών από τα δάση της Ολυμπίας, στα δε Επτάνησα, δούγες και οικοδομική ξυλεία από την Κάπελη. Σ’ ένα πίνακα μεταξύ άλλων καταγράφονται τα εξαγώγιμα δασικά προϊόντα του καζά της Γαστούνης.
-Βελανίδι 8.000 οκάδες, με 35 πιάστρα η οκά.
-Ξυλεία οικοδομών συνολικής αξίας 80.000 πιάστρα.
-Δούγες συνολικής αξίας 40.000 πιάστρα.
(«Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, σελίδα 876, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008).
Μετά την επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, υπάρχουν πλήθος αναφορές για την έκταση, τις μεταβολές, την χλωρίδα, την πανίδα, αλλά και τις καταστροφές του δρυοδάσους. Εντόπισα αρκετές από αυτές και τοιουτοτρόπως λαμβάνουμε μια εικόνα της πιθανής έκτασης του, πριν διακόσια χρόνια περίπου και το χρονικό της ταχύτατης και ανεξέλεγκτης συρρίκνωσής του.
(«Η Ηλεία δια μέσου των Αιώνων», Γεωργίου Παπανδρέου Δ. Φ. Γυμνασιάρχου, έκδοση Ν. Ε. Λ. Ε. Ηλείας ~ Ηλειακή βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού «Εκ Παραδρομής», σελίδα 358., Λεχαινά 1990).
Άγιος Ιωάννης Αμαλιάδας. Το έτος 1830 ναΐδριο (ησυχαστήριο) που ήταν αφιερωμένο στην Γέννηση του Ιωάννη του Προδρόμου Αμαλιάδας, βρισκόταν κρυμμένο σε δασώδη με πυκνή βλάστηση και δύσβατη περιοχή. Το εν λόγω δάσος που ξεκινούσε από τις παρυφές του οικισμού Καλίτσα προεκτεινόταν μέχρι το χωριό Σώστι, Ρουπάκι, Αυγείο (Μπουχιώτη), Χάβαρι, Δάφνη (Ντάμιζα), Καλαθάς, Κεραμιδιά (Μπεζαΐτι) αποτελούταν από σχίντα, πουρνάρια και βελανιδιές.
(Η Ιστορία του Αγίου Ιωάννου Αμαλιάδας, Τουτούνης Ηλίας).
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ ΕΝ ΑΜΑΛΙΑΔΙ
«Κατ’ αφήγησιν του πρό τινος θανόντος αιδεσιμωτάτου Παπαγιώργη (γεννηθέντος το 1825 και γενομένου ιερέως το 1855), όταν ο Καποδίστριας μετά του Κολοκοτρώνη διήλθον της τότε κωμοπόλεως κατέλυσαν εις την εν τη άνω πόλει οικίαν του προύχοντος Κ. Μαστρογιαννοπούλου επί δύο ημέρας. Ο δε Κολοκοτρώνης επί της δεσποζούσης μικρόν θέσεως «Άγιος Γεώργιος» και υπό την υψικάρινον εκεί δρυν, άνωθεν της οποίας και εις μικράν απόστασιν εξετείνετο δάσος πυκνότατον, αποτεινόμενος προς τον εκ των εκεί ηθροισμένων προύχοντα του χωρίου Γ. Κοίλιαν και διά της βροντώδους του και επιβαλλούσης φωνής δεικνύων το πέριξ τω λέγει: «τα βλέπεις αυτά κύρ Γεωργάκη; Εδώ θα ιδής αμπέλια, σταφίδες, παλάτια!». Ω της προφητείας της μεγαλονοίας εκείνης. Βλέπομεν ήδη ζωντανήν προ ημών την εικόνα των προφητικών λόγων του μεγάλου ήρωος…».
(«Η Ιστορία της Αμαλιάδος», Κ. Θ. Ζάκα, β΄ έκδοση, εκδ. Βιβλιοπανόραμα, σελ. 59, Αμαλιάδα 2011).
Καλίτσα. «Η περιοχή αυτή ήταν δασώδης με απέραντα δάση βελανιδιάς, σκίντων, πουρναριών και πολλών αγριοθάμνων, που στα υψώματα εστολίζοντο και με την παρουσία της πεύκας. Τα δάση αυτά άρχισαν σιγά-σιγά να να καταστέφονται για να καλλιεργηθεί η γη. Όμως σημαντικές δασώδεις εκτάσεις διατηρήθηκαν μέχρι και το τέλος του Β΄παγκοσμίου πολέμου. Αυτό το μαρτυρούν οι αρκετές συστάδες δένδρων βελανιδιάς που υπάρχουν και σήμερα ακόμη γύρω από την Αμαλιάδα, προς Καρδαμά, Σαβάλια, Χάβαρι, Σώστη, Ρουπάκι και Αμπελόκαμπο…».
(Παναγιώτης Ανδριόπουλος, «Οικιστικά στοιχεία και Χριστιανικά Μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Ελίσσας», έκδοση Ιερά Μητρόπολις Ηλείας, σελίδα 67, Αθήνα 1982).
Για οικονομικούς πόρους το 1832 η Κυβέρνηση εκμεταλλευόταν και την ξυλεία των δασών, η οποία ήταν άφθονη στα δάση προπαντός της Ηλείας. Μια ειδοποίηση του Γραμματέα οικονομίας που δημοσιεύθηκε στην Εθνική Εφημερίδα «αρ. φ. 21 στις 29/6/1832» ανάφερε ότι στις εκβολές του ποταμού Αλφειού ήταν κομμένη πολλή ξυλεία για λογαριασμό της Κυβέρνησης. Η ξυλεία αυτή ήταν μάλλον οικοδομική και προς το παρών δεν χρησίμευε για τον σκοπό που είχε κοπεί και ήταν ανάγκη να πωληθεί. Ειδοποιούνται οι κάτοικοι της περιφερείας ότι κατά την 1/8/1832 θα πραγματοποιηθεί δημοπρασία.
Το χωριό Ρουπάκι, οικισμός του Δήμου Πηνειού, βρίσκεται ανατολικά της Γαστούνης. Η σημερινή τοποθεσία μέχρι το 1800 ήταν τόπος ακατοίκητος, ερημικός και καλυπτόμενος από πυκνούς θάμνους της κατηγορίας των δρυών (ρουπάκια). Η περιοχή αυτή κατοικήθηκε λίγο πριν την επανάσταση του 1821.
(«Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Αμαλιάδος», έκδοση Επιθεώρησης Δημοτικής Εκπαίδευσης Αμαλιάδος, σελίδα 138, Αμαλιάδα 1973).
Μεσολογγάκι.«Εις απόστασιν δύο και πλέον χιλιομέτρων ανατολικώς της σημερινής κοινότητος Δουνέϊκα, υπήρχεν η κοινότης Μεσολογγάκι, αόρατος από τον τότε αμαξόδρομον (σημερινή Εθνική οδός Πύργου- Πατρών), καθ’ ότι περιβάλλετο, υπό θάμνων και πανυψήλων δένδρων, προστατευομένη και προφυλαγμένη εκ των ομμάτων των εχθρών και επιδρομών του κατακτητού...».
(«Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Αμαλιάδος», έκδοση Επιθεώρησης Δημοτικής Εκπαίδευσης Αμαλιάδος, σελίδα 86, Αμαλιάδα 1973).
Για το απέραντο δρυοδάσος μεταξύ Μπουχιώτη, Σώστη, Ρουπακίου και Χαβαρίου, μας δίνει πληροφορίες η απόφαση του δήμου Ηλιαίων το έτος 1842.
«Αριθμός 194
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΗΛΙΑΙΑΩΝ
Προς τον Ειδικόν Πάρεδρον Μπουχιώτη (Τριαντάφυλλον)
Παρακαλείσθε κύριε Πάρεδρε, να παραλάβης τους παραπόδας σημειουμένους οπλοφόρους μετά του Ειδικού Παρέδρου Σωστίου απέλθητε προς καταδίωξιν των λύκων. Η παρούσα άδεια ισχύει δια μόνον την 20, 21 και 22 τρέχοντος μηνός ημέρας Κυριακήν, Δευτέραν και Τρίτην.
Τη 10 Δεκεμβρίου 1842 Εν Αμαλιάδι
Ο Δήμαρχος Ν. Σισίνης»
(Παναγιώτης Ανδριόπουλος, «Οικιστικά στοιχεία και Χριστιανικά Μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Ελίσας», έκδοση Ιερά Μητρόπολις Ηλείας, σελίδα 96, Αθήνα 1982).
Το έτος 1887, ο Χαρίλαος Τρικούπης πρόσφερε το μεγαλύτερο μέρος του δρυοδάσους της Μανωλάδας (από την Κάτω Αχαΐα έως και το Κουρτέσι), στον τότε Διάδοχο Κωνσταντίνο. Η έκτασή του ήταν τότε 250.000 στρέμματα. Οι κάτοικοι του περίγυρου χώρου, αναζητώντας περισσότερο κλήρο προς καλυτέρευση του βίου των κατέφυγαν στον βάρβαρο τρόπο αποψίλωσης τμημάτων του ακραίου δάσους με πυρκαγιές και τοιουτοτρόπως άρχισε η μεγάλη συρρίκνωση του μεγαλοπρεπούς τοπίου. Η τελειωτική καταστροφή του δάσους ολοκληρώθηκε σταδιακά με πυρκαγιές από το 1893 και μετά.
«Στην Ολυμπία σημειώθηκε μια καταστροφική πυρκαγιά στο δάσος. Στην θέση Μπάμπη, εξεράγη πυρκαγιά και περιφερειακά αποτεφρώθηκαν 50.000 στρέμματα δάσους…».
(Εφημερίδα Παλιγγενεσία αριθμός φύλλου 7287, 16 Ιουλίου 1888).
Από την παρακάτω αναφορά παίρνουμε την είδηση ότι οι λύκοι που εμφανίσθηκαν στα ορεινά της Ηλείας, πρέπει να ζούσαν σε τεράστιες δασώδεις περιοχές.
«Κατά τηλεγράφημα των αστυνομικών σταθμαρχών Κρυόβρυσης και Λαμπείας εις τας ορεινάς περιφερείας των ενεφανίσθη αγέλη λύκων. Οι κάτοικοι ζητούν άδειαν όπως εξέλθουν εις καταδίωξιν των λύκων, οι οποίοι απειλούν τα ποίμνια και αυτούς τους κατοίκους της περιφερείας. Εις την περιοχήν ταύτην εξ άλλου επικρατεί δριμύτατον ψύχος, σημειούται δε από τριημέρου πτώσις χιόνος. Οι λύκοι κατέφαγον μέχρι στιγμής 15 αιγοπρόβατα του Ευθυμίου Στασινοπούλου και τρεις αμνούς του Νικολάου Φράγκου…».
(Εφημερίδα Νεολόγος Πατρών, αριθμός φύλλου 106, 21 Απριλίου 1936).
«Την εποχή εκείνη του 1907 υπήρχαν στην Ηλεία ακόμη ορισμένοι ληστές που λημέριαζαν στα πυκνά δάση της και είχαν επικηρυχθεί από την κυβέρνηση με χρηματικά ποσά για την σύλληψη ή την εξόντωσή τους. Στις πρώτες μέρες του Απρίλη δύο χωρικοί από την Βερβινή του Δήμου Πηνείων σκότωσαν στο δάσος του χωριού τους τον περιβόητο ληστή Κάπαρη ή Ρουμελιώτη…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, σελ. 257, Αθήνα 1996).
Γίνεται αναφορά για τον λήσταρχο Σκαρτσώρα ο οποίος λημέριαζε στο δάσος Μαλίκι (σήμερα Ψάρι) της Βουπρασίας. «….ένας από τους ληστές αυτούς ο Σκαρτσώρας που λημέριαζε στο πυκνό δάσος του Μαλίκι, πολλές φορές έβγαινε στα χωριά του δήμου των Βουπρασίων με παπαδίστικα ράσα και κάτω από αυτά είχε τον γκρά…».
(Εφημερίδα Αθήναι αριθμός φύλλου 2397, 6/6/1909).
«Στις 28/5/1910 ο δήμαρχος της Λαμπείας Π. Παπαδόπουλος με τον σταθμάρχη του σταθμού Χωροφυλακής Λαμπείας Φατούρο, και με αστυνομική δύναμη και άλλους χωρικούς πήγαν στο χωριό Μαζαράκι Πηνείας και συνεπλάκησαν με τον ληστοφυγόδικο Ανδρέα Ανδριόπουλο που βάδιζε με κλεμμένο άλογο. Στους πρώτους πυροβολισμούς ο φυγόδικος πήδησε από το άλογο και εξαφανίσθηκε μέσα στο δάσος, αποφεύγοντας έτσι την σύλληψη…».
Ο λήσταρχος Κωνσταντίνος Πανόπουλος κατά το 1900, αναφέρει για την κατάσταση του δρυοδάσους: «…Το ωραίον δάσος της Κάπελης αποτελείται κυρίως από δενδροβελανιδιές και είναι απέραντον. Το κράτος ουδέποτε εσκέφθη να το εκμεταλλευθή δια μικράς σιδηροδρομικής γραμμής προς μεταφοράν ξύλων και ξυλανθράκων, τα οποία, δυστυχώς προμηθευόμεθα από το εξωτερικόν, και ενώ τα ξηρά δέντρα εντός του δάσους κατάκεινται όπως αι αρχαιότητες των Ολυμπίων…».
(«Η Εξομολόγησης ενός πάλαι ποτέ Λήσταρχου προς την Κοινωνία», Κωνσταντίνου Π. Πανοπούλου, σελ. 208, Αθήνα 1995).
Από αυτήν την πληροφορία παίρνουμε την είδηση, ότι μπορεί να υπήρχε υλοτόμηση, όσον αφορά την εκχέρσωση, αλλά δεν υπήρχε υλοτόμηση προς εμπόριο ξυλείας.
Ακόμη μια πληροφορία από τον ίδιο τον φυγόδικο Κωνσταντίνο Πανόπουλο, αναφέρει ότι κρυβόταν στο δρυοδάσος της Κάπελης κοντά στην Αγία Τριάδα (Μπουκοβίνα), στο κεφάλαιο της αναχώρησης αναφέρει:
Η αναχώρησις εκ του δάσους «Κάπελη» και η σύλληψις των τεσσάρων χωροφυλάκων.
«…Μετά οκτάμηνον παραμονήν εις την περιφέρειαν εκείνην, ανεχώρησα δια την επαρχίαν Πατρών….»
Εξ αυτών συμπεραίνουμε, ότι για να μπορεί να κρύβεται ένας τόσο μεγάλος επικηρυγμένος λήσταρχος, σ’ αυτήν την περιοχή, πρέπει το δάσος να ήταν τεράστιο και αχανές.
(«Η Εξομολόγησης ενός πάλαι ποτέ Λήσταρχου προς την Κοινωνία», Κωνσταντίνου Π. Πανοπούλου, σελ. 57, Αθήνα 1995).
Άλογα στο Κακοτάρι. Αυτή η είδηση μας δίνει πληροφορίες ότι για να επιβιώσουν τα άγρια άλογα σίγουρα πρέπει να ζούσαν και μέσα στα απέραντα και άγρια δάση, ασχέτως αν εκείνες τις δύσκολες ημέρες βρέθηκαν επάνω στον Ερύμανθο (Ωλονό).
«21 Φλεβάρη 1890. Ένα πρωτοφάνερο γεγονός για την Ηλεία, αλλά και για ολόκληρη την Ελλάδα ήταν η ύπαρξη αγρίων αλόγων στο χωριό Κακοτάρι του δήμου Λαμπείας κατά κοπάδια. Τα άλογα αυτά έβοσκαν στα γύρω βουνά του χωριού, όπου οι χωρικοί όταν ήθελαν να έχουν ζώα στην χρήση τους έπιαναν κάθε φορά και τα εξημέρωναν. Μάλιστα τον Φλεβάρη του 1890 μετά από βαρυχειμωνιά στην περιφέρεια αυτή έπεσαν πολλά χιόνια και πάνω από 200 άλογα καταπλακώθηκαν από τα βράχια…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, σελ. 153. Αθήνα 1996).
«Στις 23 Ιουνίου 1890, και οι πυρκαγιές των δασών άρχισαν λίγο-λίγο να γενικεύονται στην Ηλεία. Το όργιο της φωτιάς ήταν τότε το πιο εύκολο μέσον του ξεχερσώματος των κοντινών προς τα δάση χωραφιών, όπου η καταστροφή της πυρκαγιάς προχωρούσε, είτε με σκοπιμότητα του εμπρηστή είτε από αμέλειαν περί την φωτιάν…».
«Στις 20/8/1906 και πάλι μεγάλη πυρκαγιά εξεράγη στο δάσος του Διαδόχου στην Μανωλάδα. Η καταστροφή άρχισε από την θέση Καλύβια και χιλιάδες στρέμματα με δένδρα έγιναν στάχτη. Και σ’ αυτή την φωτιά υπήρχαν υποψίες εμπρησμού…».
«Στις 25/8/1907 μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στην θέση Σιγιάνη και Κοκοριά του χωριού Λάλα. Η ζημιά ήταν μεγάλη κατεστράφησαν 129 στρέμματα. Ενώ μια άλλη ακόμη πυρκαγιά ξέσπασε στην θέση Ντάσα του ίδιου χωριού όπου εκάησαν 20 στρέμματα δρυοδάσους…».
«Στις 15/7/1908, μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στο ωραιότατο δάσος από δρυς της Κάπελης της ορεινής Ηλείας. Τα χωριά Πέρσαινα και Μηλιές έζησαν την κόλαση της καταστροφής και οι κάτοικοι κινδύνεψαν να καούν ζωντανοί…».
«Στις 15/7/1909 τα δάση της Ηλείας καίγονται. Οι καπνοί στους ορίζοντες της Ηλειακής γης από τα καιγόμενα δάση δεν λένε να κωπάσουν. Το δάσος της Μανωλάδας άρχισε πάλι να καίγεται. Αυτήν την φορά η καταστροφή ξεκίνησε από το δάσος του Διαδόχου. Ο σφοδρός άνεμος την βοήθησε να λάβει τεράστιες διαστάσεις. Πέντε χιλιάδες δένδρα εκάησαν. Η καταστροφή κράτησε οκτώ ώρες…».
Στις 2/10/1910 μεγάλη πυρκαγιά σημειώθηκε στο δάσος της κάπελης στην θέση Κοφτί κοντά στον ποταμό Δουάνα. Εκάησαν πάνω από 1.000 βελανιδοφόρα δένδρα.
«Την 1/8/1922 στο δάσος του χωριού Νεμούτα πυρκαγιά πήρε τεράστιες διαστάσεις και περνώντας από τα δάση του Λάλα και Μπάστα αφού αποτέφρωσε κατέβαινε προς τα δυτικά. Εκάησαν δάση μήκους έξι ωρών και πλάτους τριών ωρών. Κατά αυτήν την πυρκαγιά σημειώθηκαν και ανθρώπινα θύματα…. Πυρκαγιές εξακολουθούσαν. Στο δάσος του Βασιλιά στην Μανωλάδα εκάησαν μεγάλες εκτάσεις, καθώς ελιές και αμπέλια…».
«Τα δάση της Ηλείας και πάλι καίγονται. Στις 27/8/1924 άρχισε η μεγάλη καταστροφή με εμπρησμό δάσους στο χωριό Λάλα Ολυμπίων…».
«Η καταστρεπτικότερη ως τώρα πυρκαγιά δάσους στην Ηλεία ήταν κατά το τέλος του Ιουλίου 1927. Στην πυρκαγιά αυτή που έγινε στο δημόσιο δάσος του Κούμανι της Ορεινής Ηλείας κατεστράφησαν 40.000 στρέμματα κατάφυτα από δρυς. Οι ζημιές που προξενήθηκαν υπολογίστηκαν έως 2.000.000 δραχμές…».
«Την 1/9/1928, μεγάλη πυρκαγιά κατέκαψε μεγάλο μέρος του δάσους στις Μηλιές, Δούκα και Λάλα…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, Αθήνα 1996).
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο λογοτέχνης άγιος των νεοελληνικών γραμμάτων, με ένα κείμενο του «Υπό την βασιλικήν δρύν», υμνεί τη δρυ, το δένδρο των βουνών και των κάμπων της Ηλείας.
Ονοματολόγιο:
Δεντράκια, Δεντρούλια, τα = περιοχές σε χωριά της Ηλείας που υποδηλώνουν ότι κάποτε σ’ αυτές τις περιοχές, ίσως υπήρχαν συστάδες δρυς.
Κάπελη, = το δρυοδάσος της Φολόης.
Κάπελη, η = το χωριό Αγιοβλασίτικα του δήμου Δύμης Αχαΐας.
Καπελέτον, το = χωριό της Ηλείας.
Καπελίσιος, ο = τοποθεσία στα Σαβάλια Αμαλιάδας.
Καπελιώτης, Καπελίτης, Καπέλης, = επώνυμο Ηλείων, προερχόμενοι από χωριά της Κάπελης.
Λυκόχωρος, ο = τοποθεσία στο Τραγανό, δήμου Πηνειού (εικάζεται ότι η ονομασία προήλθε από τους λύκους που διαβιούσαν σ’ αυτή την περιοχή).
Καστρόδεντρο ή Τρανό Δέντρο, Στοιχειωμένος δέντρος, Δέντρος του Αγά, Κουφόδεντρος, Του Παπά ο Δέντρος, Γυφτοκούτσουρο, Του Πασά ο Δέντρος, Κακός Δέντρος, Αστραπόδεντρος, Δέντρος του Χατζή, Τουρκόδεντρος, Καλογερικός Δέντρος, κ.ά. = Αυτές τις ονομασίες τις απαντάμε σε πάρα πολλούς οικισμούς της Βόρειας Ηλείας. Τα τοπωνύμια αυτά ίσως προήλθαν από υπεραιωνόβια δένδρα δρυς, που κατά καιρούς βρίσκονταν στις εν λόγω περιοχές.
Μεσολογγάκι, το = εγκαταλελειμμένος οικισμός, βόρεια του οικισμού Δουνέϊκα Αμαλιάδας.
Μεσολογγιά, η = τοποθεσία στο Σιμόπουλο Πηνείας.
Νταρέϊκα Δέντρα, τα = τοποθεσία στο χωριό Άγναντα, (σημ. στην τοποθεσία αυτή, σήμερα δεν υπάρχει ούτε μια δρυς).
Ρουπακιά, η = οικισμός στην περιοχή Πηνείας.
Ρουπάκι, το = οικισμός του δήμου Πηνειού.
Ρουπάκι, το = τοποθεσίες στο Καράτουλα, Κουτσοχέρα, Πέρσενα.
Βελανίδι, το = οικισμός στην περιοχή Πηνείας. Ο Προεστός του χωριού το 1821, υπόγραφε με το όνομα Βελανιδιώτης.
Πουρνάρας, Πουρναρόπουλος, Πουρναρίδης, = επώνυμα, προερχόμενα από το δένδρο πρίνος, ή πουρνάρι.
Πουρνάρι, το = τοποθεσία στο χωριό Άγναντα.
Πρινάρι, το = οικισμός στην περιοχή Πηνείας, στις παρυφές της Κάπελης, (παλιά ονομασία Καραγκιούζι).
ΤΑ ΔΡΥΟΔΑΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΞΕΛΙΞΗ
ΔΡΥΣ (Βελανιδιά). Η βελανιδιά ή βαλανιδιά (επιστ. Δρυς, Quercus) είναι γένος φυτών της οικογένειας των Φηγοειδών (Fagaceae), αποτελείται από 428 αυτοφυή είδη στο βόρειου ημισφαίριου της γης. Είναι το κατ’ εξοχήν δένδρο των Εθνικών μας Δρυμών. Δένδρο ψηλό με γερές ρίζες και αιωνόβιο, με διάρκεια ζωής έως 600 χρόνια. Η βελανιδιά ευδοκιμεί σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές.
Μυθολογία
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία οι Δρυάδες ήταν οι γνωστές Νύμφες των Ελληνικών δασών. Τ’ όνομά τους ίσως να προέρχεται από την λέξη Δρυς. Όμως δεν αναφέρονται αυτές οι ονομαστές νύμφες αν και ήσαν γνωστές από τον Όμηρο. Οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες Νύμφες, ζούσαν μέσα στα πυκνά δρυοδάση που προστάτευαν τα ιερά δένδρα. Κατά την μυθολογία, οι Δρυάδες Νύμφες, χαίρονταν με τη βροχή, ενώ όταν η βελανιδιά δεν είχε φύλλα ή δεν καρποφορούσε έκλαιγαν και πέθαιναν, όταν το δένδρο ξεραίνονταν ή κόβονταν. Γι’ αυτό και η υλοτόμηση της βελανιδιάς απαγορευόταν με ειδικούς νόμους. Οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες, Αδρυάδες, ή Δρυμίδες ήταν τύποι νυμφών του δάσους στην Ελληνική Μυθολογία και συχνά συγχέονταν με τις Ναϊάδες και άλλες Νύμφες. Αυτά τα θηλυκά πνεύματα της φύσης πιστεύονταν ότι κατοικούσαν σε δέντρα και σε δάση και φώλιαζαν ιδιαίτερα σε δένδρα δρυς. Υπάρχουν πολλές ιστορίες και μύθοι γι’ αυτά τα περίεργα όντα που φαίνεται ότι αν και πνεύματα, δεν ήταν αθάνατα. Ιδιαίτερα οι Αμαδρυάδες, ήταν πιο ευαίσθητες, γιατί πιστεύονταν ότι η διάρκεια της ζωής τους εξαρτιόταν από την υγεία και καλοζωΐα της βελανιδιάς που τις φιλοξενούσε. Αυτές τις φιγούρες, στην λαογραφία μας, συνήθως τις απαντάμε ως Νεράϊδες. Κατά την μυθολογία τις Δρυάδες τις καταδίωκαν συνήθως οι Σάτυροι των δασών. Μεταξύ των Δρυάδων γνωστότερες ήταν η Ερατώ, η οποία μαζί με τον Αρκάδα απόκτησε τον Αζάνα, τον Αφείδαντα και τον Έλατον, έτερη η Φιγαλεία και η Τιθορέα εξ’ αυτών δημιουργήθηκαν οι πόλεις της Ηλείας και της Φωκίδας αντίστοιχα, επίσης και η Ευριδίκη που ήταν η σύντροφος του Ορφέα. O Δίας ο θεός του κεραυνού συνδέεται με τη βελανιδιά, η οποία χτυπιέται συχνά από την αστραπή. Η δύναμη από το χτύπημα της αστραπής αφήνει κούφιους κορμούς, που συχνά ξεραίνονται. Η δρυς ήταν το ιερό δένδρο των αρχαίων Ελλήνων, που τα κλαδιά της θρόιζαν στους χρησμούς του Μαντείου της Δωδώνης. Τα φύλλα της αποτέλεσαν τις διακοσμήσεις χρυσών στεφάνων και ιδίως του χρυσού στεφανιού του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β΄.
Το δρυόδασος της Φολόης (Κάπελη Ηλείας), αποτελεί σήμερα μοναδικό στην Ελλάδα σπερμοφυές δάσος και ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης. Βρίσκεται σ’ επίπεδο και βατό στο μεγαλύτερο μέρος του. Σε ολόκληρο το οροπέδιο κυρίαρχο και μοναδικό δέντρο είναι η δρυς (βελανιδιά), καλύπτοντας μια έκταση 45.000 στρεμμάτων με αναρίθμητες, ευθύκορμες και ανοικτόκλαδες βελανιδιές κάθε ηλικίας.
Σε πολλά σημεία, η πυκνότητα του δάσους είναι τέτοια που αποτυπώνει την εικόνα του παρθένου δάσους. Η βελανιδιά επίσης δεν είναι δέντρο σκιόφιλο, δηλαδή δεν ευδοκιμεί κάτω από τον ίσκιο, για αυτό κάτω από τις μεγάλες βελανιδιές δε φυτρώνουν και δε μεγαλώνουν νέες βελανιδιές. Για να αναπτυχθούν νέες βελανιδιές πρέπει να τις βλέπει ο ήλιος.
Στα αρχαία χρόνια υπήρχαν αρκετά άγρια ζώα. Ο Γυμνασιάρχης Γεώργιος Παπανδρέου γράφει: «…Παρέχει θήρα, ως εικός, η Κάπελη, αξιόλογον και αγρίων ζώων βρίθει, ως αλωπέκων, δορκάδων, ικτίνων, λύκων, θώων, ελάφων το πάλαι, κάπρων άλλοτε, και των τοιούτων, έχει δε προς…».
(«Η Ηλεία δια μέσου των Αιώνων», Γεωργίου Παπανδρέου Δ. Φ. Γυμνασιάρχου, έκδοση Ν. Ε. Λ. Ε. Ηλείας ~ Ηλειακή βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού «Εκ Παραδρομής», σελίδα 103, Λεχαινά 1990).
Στο νομό Ηλείας, η Κάπελη είναι γνωστή ως το «μπαλκόνι» της Ηλείας, επειδή ο ορίζοντας της ξανοίγεται απέραντος και μπροστά μας απλώνεται το περίφημο Λαλαίικο οροπέδιο και πιο κάτω ο κάμπος της και η θάλασσα μέχρι τα Επτάνησα. Λόγω της μεγάλης περιβαλλοντικής και οικολογικής του σπουδαιότητας το δρυδάσος της Ηλείας έχει ενταχθεί στο κοινοτικό Δίκτυο NATURA 2000, και έχει απογραφεί στα πλαίσια της οδηγίας 92/43 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διατήρηση των φυσικών του βιοτόπων και της άγριας πανίδας και αυτοφυούς χλωρίδας.
Ο άνθρωπος και η βελανιδιά
Ο άνθρωπος της υπαίθρου που ζούσε δίπλα στα δρυδάση, χρησιμοποίησε την βελανιδιά ως μέσον επιβίωσης. Κατ’ αρχήν χρησιμοποίησε το ξύλο για θέρμανση και για διάφορες κατασκευές. Με τους κορμούς της βελανιδιάς έφτιαχνε καταλύματα (καλύβες, λόντζες ή ξυλόντζες), σκεπές πατώματα, μπαλκόνια σπιτιών, ξυλογέφυρα, πλοία, σκεπές, πόρτες παράθυρα, έπιπλα, τραπέζια, καρέκλες, έπιπλα, βαγένια, βαρέλια, τσότρες, τσίτσες, πατητήρες, κρέμαση μύλου κ.λπ. Επίσης κατασκεύαζε καλύβες για τα ζώα του, γαλάρια, φράχτες (παλουκαριές), ποτίστρες, και πλήθος από διάφορες κατασκευές που ήσαν χρήσιμες στην καθημερινότητά του. Ακόμη σ’ ορισμένες περιοχές που αφθονούσαν ασβεστόλιθοι, χρησιμοποίησε τα ξύλα της βελανιδιάς, για την καύση των ασβεστοκαμίνων.
Το νεαρό φύλλωμα των δένδρων το χρησιμοποίησε ως ζωοτροφή. Έφτιαχνε ένα τρίποδα ύψους ενός μέτρου περίπου από την επιφάνεια της γης και επάνω τοποθετούσε κλαδιά δένδρου την Άνοιξη που ήσαν τρυφερά και με μια ιδιαίτερη τεχνική τα στοίβαζε το ένα επάνω στο άλλο και έφτιαχνε μια κωνική κατασκευή από κλαδιά με φύλλα. Η τεχνική αυτή δεν επέτρεπε να περάσει νερό και ήλιος στο εσωτερικό της στοίβας, μόνο εξωτερικά επηρεαζόταν, το εσωτερικό έμενε ανέπαφο. Κατά τον χειμώνα που δεν υπήρχαν τροφές για τα ζώα (μηρυκαστικά) τραβούσε κλαδιά από το κάτω μέρος του κώνου και τάγιζε τα ζώα του. Τα φύλλα των δένδρων (που ήσαν στοιβαγμένα ήσαν καταπράσινα ήταν ένα είδος σημερινής ενσίρωσης) είχαν αρκετές πρωτεΐνες και βιταμίνες και ήταν μια άριστη ζωοτροφή.
Σήμερα στη χώρα μας έχουν απομείνει λιγοστά αλλά πολύ ενδιαφέροντα δάση βελανιδιάς, ο ρόλος της οποίας σήμερα δεν είναι τόσο οικονομικός, όπως ήταν παλαιότερα αλλά περισσότερο περιβαλλοντικός και οικολογικός. Είναι λιγότερο εύφλεκτο από τα άλλα είδη που αναπτύσσονται στην ίδια ζώνη, ενώ μετά από πυρκαγιά πρεμνοβλαστάνει έντονα. Το γεγονός αυτό συντελεί στη συγκράτηση του εδάφους και στην προστασία του από τη διάβρωση.
Τα βελανίδια, που στο παρελθόν συλλέγονταν όπως στα οπωροφόρα δένδρα για την παραγωγή βυρσοδεψικών ουσιών, σήμερα παραμένουν ανεκμετάλλευτα στο δάσος. Δεν παύουν όμως να αποτελούν πολύτιμη ζωοτροφή και φυτευτικό υλικό, με αυξημένη ζήτηση από τα δασικά φυτώρια της χώρας, καθώς και μια οικολογική παρακαταθήκη για χρήση στη βυρσοδεψία και πάλι κατά τα επόμενα χρόνια. Επίσης ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τα κικίδια (καρκινώματα στις άκρες των νεαρών κλαδιών) για την βαφή ρούχων και μαλλιών. Η βελανιδιά παράλληλα είναι είδος που θα μπορούσε άριστα να χρησιμοποιηθεί σε μίξη μ’ άλλα πλατύφυλλα και κωνοφόρα είδη για την αναδάσωση υποβαθμισμένων περιοχών σε συνδυασμό με διάφορα είδη ή και μόνη της.
Δυστυχώς όμως η καταστροφή των δασών βελανιδιάς συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, αν και σε μικρότερο βαθμό από πριν. Τα λιγοστά της δάση, λόγω της θέσης τους σε πεδινές και λοφώδεις ημιορεινές θέσεις κοντά σε γεωργικές και κατοικημένες περιοχές, δέχονται ισχυρές πιέσεις από έντονη βόσκηση, λαθροϋλοτομίες και εκχερσώσεις για δημιουργία γεωργικών καλλιεργειών και επέκταση οικιστικών περιοχών, με αποτέλεσμα τη συνεχή συρρίκνωση τους. Το ενδιαφέρον για τα δάση της βελανιδιάς στη νεώτερη Ελλάδα ήταν μεγάλο για τη διατροφή των ζώων, αλλά κυρίως για την παραγωγή και εκμετάλλευση του βελανιδιού στη βαφική και τη βυρσοδεψία.
Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΔΡΥΟΔΑΣΩΝ
Ο εκτεταμένος χώρος του τέως δήμου Βουπρασίων κατά την αρχαιότητα μέχρι και των προσφάτων χρόνων ήταν κατά το πλείστον δασώδεις αποτελούμενος από βελανιδιές, πεύκα, κουκουναριές, μελιοί κ.λπ.) αλλά και κατά ένα σημαντικό μέρος καλλιεργήσιμος. Ο Όμηρος εις την Ιλιάδα του, αναφέρει αυτήν την περιοχή ως «ερριβόλακα Βουπρασίην». Οι κάτοικοι της περιοχής αυτής ζούσαν από αρχαιοτάτων χρόνων από την εκτεταμένη και ακμάζουσα κτηνοτροφία και δασοπονία. Αυτό μαρτυρείται δια μεν την αρχαιότητα υπό του Ομήρου δια δε τους χρόνους του προσφάτου παρελθόντος (1690 μ.Χ.) υπό του περιηγητή Κόρνερ, ο οποίος επισημαίνει ότι δια το έτος τούτο, «ότι το Βουπράσιον εξήγαγεν ξυλείαν ως και ναυπηγήσιμον τοιάυτην 1600 scortant per senatio della publica Navi αξίας 170 τσεκινίων χωρίς εις ταύτην να υπολογισθή η αξία των μεταφορικών και η τοιάυτη της επεξεργασίας της». Ομοίως το 1676 αναφέρει τα αυτά περίπου και ο Γάλλος περιηγητής Du Loir τω 1654 εις το βιβλίο του Les voyages du Sieur du Loir. Paris. MCCLIV, σελ. 347-350. Επίσης ο Γάλλος περιηγητής L. DESCHAYES (1621), ο Πουκεβίλ κ.λπ. τα αυτά αναφέρουν. Εκ πάντων των ιστορικών δεδομένων καταφαίνεται ότι η σύνθεση της οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής ταύτης από αρχαιοτάτων χρόνων και μέχρις επ’ εσχάτων υπήρξε κατ’ εξοχήν κτηνοτροφική και δασοπονική, με σημαντική πρόσοδο κατά κεφαλήν. Συνεπεία αυτής της οικονομικής σύνθεσης, οι κάτοικοι ζούσαν ικανοποιητικά.
(«Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, σελίδα 708, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008).
Κατά τη διάρκεια της Μωαμεθανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα 1453 – 1821, τα δάση μας δέχθηκαν τεράστιες και ανελέητες καταστροφές, διότι ουδεμία οργανωμένη διαχείριση ή προστασία των δασών υπήρχε. Τα δάση σχεδόν καθημερινά καταστρέφονταν, με συνεχείς πυρκαγιές με ανεξέλεγκτη υλοτομία δέντρων και της υπόλοιπης βλάστησης, της ελεύθερης βόσκησης και των εκτεταμένων εκχερσώσεων για γεωργική και κτηνοτροφική εκμετάλλευση.
Ειδικά στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα εδώ στην Ηλεία, κατά τα έτη 1825- 1826, ο τουρκοαιγύπτιος Ιμπραήμ Πασάς γνωρίζουμε πως χρησιμοποιώντας πάντοτε την πάγια τακτική του, κατάφερε τεράστια πλήγματα, ο οποίος μετά τις σφαγές, αιχμαλωσίες και λεηλασίες, επιδόθηκε στην συστηματική δενδροκομία. Όπου δεν μπόρεσε να τα καταφέρει δια χειρός, παράδωσε τα δάση μας στο παρανάλωμα του πυρός. Τεράστιες καταστροφές καταγράφηκαν στα δρυοδάση της Πηνείας.
Ο Γάλλος Πουκεβίλ γράφει:
……Κάθε χρόνο 300 πλοία των 150 και 300 τόνων κατέπλεαν στο Κατάκωλο, Μπούκα και Γλαρέντζα. Και κουβαλούσαν ξυλεία στα καρνάγια, της Ύδρας και των Σπετσών από τα δάση της Ολυμπίας, στα δε Επτάνησα, δούγες και οικοδομική ξυλεία από την Κάπελη. Σ’ ένα πίνακα μεταξύ άλλων καταγράφονται τα εξαγώγιμα δασικά προϊόντα του καζά της Γαστούνης.
-Βελανίδι 8.000 οκάδες, με 35 πιάστρα η οκά.
-Ξυλεία οικοδομών συνολικής αξίας 80.000 πιάστρα.
-Δούγες συνολικής αξίας 40.000 πιάστρα.
(«Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, σελίδα 876, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008).
Μετά την επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, υπάρχουν πλήθος αναφορές για την έκταση, τις μεταβολές, την χλωρίδα, την πανίδα, αλλά και τις καταστροφές του δρυοδάσους. Εντόπισα αρκετές από αυτές και τοιουτοτρόπως λαμβάνουμε μια εικόνα της πιθανής έκτασης του, πριν διακόσια χρόνια περίπου και το χρονικό της ταχύτατης και ανεξέλεγκτης συρρίκνωσής του.
(«Η Ηλεία δια μέσου των Αιώνων», Γεωργίου Παπανδρέου Δ. Φ. Γυμνασιάρχου, έκδοση Ν. Ε. Λ. Ε. Ηλείας ~ Ηλειακή βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού «Εκ Παραδρομής», σελίδα 358., Λεχαινά 1990).
Άγιος Ιωάννης Αμαλιάδας. Το έτος 1830 ναΐδριο (ησυχαστήριο) που ήταν αφιερωμένο στην Γέννηση του Ιωάννη του Προδρόμου Αμαλιάδας, βρισκόταν κρυμμένο σε δασώδη με πυκνή βλάστηση και δύσβατη περιοχή. Το εν λόγω δάσος που ξεκινούσε από τις παρυφές του οικισμού Καλίτσα προεκτεινόταν μέχρι το χωριό Σώστι, Ρουπάκι, Αυγείο (Μπουχιώτη), Χάβαρι, Δάφνη (Ντάμιζα), Καλαθάς, Κεραμιδιά (Μπεζαΐτι) αποτελούταν από σχίντα, πουρνάρια και βελανιδιές.
(Η Ιστορία του Αγίου Ιωάννου Αμαλιάδας, Τουτούνης Ηλίας).
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ ΕΝ ΑΜΑΛΙΑΔΙ
«Κατ’ αφήγησιν του πρό τινος θανόντος αιδεσιμωτάτου Παπαγιώργη (γεννηθέντος το 1825 και γενομένου ιερέως το 1855), όταν ο Καποδίστριας μετά του Κολοκοτρώνη διήλθον της τότε κωμοπόλεως κατέλυσαν εις την εν τη άνω πόλει οικίαν του προύχοντος Κ. Μαστρογιαννοπούλου επί δύο ημέρας. Ο δε Κολοκοτρώνης επί της δεσποζούσης μικρόν θέσεως «Άγιος Γεώργιος» και υπό την υψικάρινον εκεί δρυν, άνωθεν της οποίας και εις μικράν απόστασιν εξετείνετο δάσος πυκνότατον, αποτεινόμενος προς τον εκ των εκεί ηθροισμένων προύχοντα του χωρίου Γ. Κοίλιαν και διά της βροντώδους του και επιβαλλούσης φωνής δεικνύων το πέριξ τω λέγει: «τα βλέπεις αυτά κύρ Γεωργάκη; Εδώ θα ιδής αμπέλια, σταφίδες, παλάτια!». Ω της προφητείας της μεγαλονοίας εκείνης. Βλέπομεν ήδη ζωντανήν προ ημών την εικόνα των προφητικών λόγων του μεγάλου ήρωος…».
(«Η Ιστορία της Αμαλιάδος», Κ. Θ. Ζάκα, β΄ έκδοση, εκδ. Βιβλιοπανόραμα, σελ. 59, Αμαλιάδα 2011).
Καλίτσα. «Η περιοχή αυτή ήταν δασώδης με απέραντα δάση βελανιδιάς, σκίντων, πουρναριών και πολλών αγριοθάμνων, που στα υψώματα εστολίζοντο και με την παρουσία της πεύκας. Τα δάση αυτά άρχισαν σιγά-σιγά να να καταστέφονται για να καλλιεργηθεί η γη. Όμως σημαντικές δασώδεις εκτάσεις διατηρήθηκαν μέχρι και το τέλος του Β΄παγκοσμίου πολέμου. Αυτό το μαρτυρούν οι αρκετές συστάδες δένδρων βελανιδιάς που υπάρχουν και σήμερα ακόμη γύρω από την Αμαλιάδα, προς Καρδαμά, Σαβάλια, Χάβαρι, Σώστη, Ρουπάκι και Αμπελόκαμπο…».
(Παναγιώτης Ανδριόπουλος, «Οικιστικά στοιχεία και Χριστιανικά Μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Ελίσσας», έκδοση Ιερά Μητρόπολις Ηλείας, σελίδα 67, Αθήνα 1982).
Για οικονομικούς πόρους το 1832 η Κυβέρνηση εκμεταλλευόταν και την ξυλεία των δασών, η οποία ήταν άφθονη στα δάση προπαντός της Ηλείας. Μια ειδοποίηση του Γραμματέα οικονομίας που δημοσιεύθηκε στην Εθνική Εφημερίδα «αρ. φ. 21 στις 29/6/1832» ανάφερε ότι στις εκβολές του ποταμού Αλφειού ήταν κομμένη πολλή ξυλεία για λογαριασμό της Κυβέρνησης. Η ξυλεία αυτή ήταν μάλλον οικοδομική και προς το παρών δεν χρησίμευε για τον σκοπό που είχε κοπεί και ήταν ανάγκη να πωληθεί. Ειδοποιούνται οι κάτοικοι της περιφερείας ότι κατά την 1/8/1832 θα πραγματοποιηθεί δημοπρασία.
Το χωριό Ρουπάκι, οικισμός του Δήμου Πηνειού, βρίσκεται ανατολικά της Γαστούνης. Η σημερινή τοποθεσία μέχρι το 1800 ήταν τόπος ακατοίκητος, ερημικός και καλυπτόμενος από πυκνούς θάμνους της κατηγορίας των δρυών (ρουπάκια). Η περιοχή αυτή κατοικήθηκε λίγο πριν την επανάσταση του 1821.
(«Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Αμαλιάδος», έκδοση Επιθεώρησης Δημοτικής Εκπαίδευσης Αμαλιάδος, σελίδα 138, Αμαλιάδα 1973).
Μεσολογγάκι.«Εις απόστασιν δύο και πλέον χιλιομέτρων ανατολικώς της σημερινής κοινότητος Δουνέϊκα, υπήρχεν η κοινότης Μεσολογγάκι, αόρατος από τον τότε αμαξόδρομον (σημερινή Εθνική οδός Πύργου- Πατρών), καθ’ ότι περιβάλλετο, υπό θάμνων και πανυψήλων δένδρων, προστατευομένη και προφυλαγμένη εκ των ομμάτων των εχθρών και επιδρομών του κατακτητού...».
(«Η Εκπαιδευτική Περιφέρεια Αμαλιάδος», έκδοση Επιθεώρησης Δημοτικής Εκπαίδευσης Αμαλιάδος, σελίδα 86, Αμαλιάδα 1973).
Για το απέραντο δρυοδάσος μεταξύ Μπουχιώτη, Σώστη, Ρουπακίου και Χαβαρίου, μας δίνει πληροφορίες η απόφαση του δήμου Ηλιαίων το έτος 1842.
«Αριθμός 194
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΗΛΙΑΙΑΩΝ
Προς τον Ειδικόν Πάρεδρον Μπουχιώτη (Τριαντάφυλλον)
Παρακαλείσθε κύριε Πάρεδρε, να παραλάβης τους παραπόδας σημειουμένους οπλοφόρους μετά του Ειδικού Παρέδρου Σωστίου απέλθητε προς καταδίωξιν των λύκων. Η παρούσα άδεια ισχύει δια μόνον την 20, 21 και 22 τρέχοντος μηνός ημέρας Κυριακήν, Δευτέραν και Τρίτην.
Τη 10 Δεκεμβρίου 1842 Εν Αμαλιάδι
Ο Δήμαρχος Ν. Σισίνης»
(Παναγιώτης Ανδριόπουλος, «Οικιστικά στοιχεία και Χριστιανικά Μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Ελίσας», έκδοση Ιερά Μητρόπολις Ηλείας, σελίδα 96, Αθήνα 1982).
Το έτος 1887, ο Χαρίλαος Τρικούπης πρόσφερε το μεγαλύτερο μέρος του δρυοδάσους της Μανωλάδας (από την Κάτω Αχαΐα έως και το Κουρτέσι), στον τότε Διάδοχο Κωνσταντίνο. Η έκτασή του ήταν τότε 250.000 στρέμματα. Οι κάτοικοι του περίγυρου χώρου, αναζητώντας περισσότερο κλήρο προς καλυτέρευση του βίου των κατέφυγαν στον βάρβαρο τρόπο αποψίλωσης τμημάτων του ακραίου δάσους με πυρκαγιές και τοιουτοτρόπως άρχισε η μεγάλη συρρίκνωση του μεγαλοπρεπούς τοπίου. Η τελειωτική καταστροφή του δάσους ολοκληρώθηκε σταδιακά με πυρκαγιές από το 1893 και μετά.
«Στην Ολυμπία σημειώθηκε μια καταστροφική πυρκαγιά στο δάσος. Στην θέση Μπάμπη, εξεράγη πυρκαγιά και περιφερειακά αποτεφρώθηκαν 50.000 στρέμματα δάσους…».
(Εφημερίδα Παλιγγενεσία αριθμός φύλλου 7287, 16 Ιουλίου 1888).
Από την παρακάτω αναφορά παίρνουμε την είδηση ότι οι λύκοι που εμφανίσθηκαν στα ορεινά της Ηλείας, πρέπει να ζούσαν σε τεράστιες δασώδεις περιοχές.
«Κατά τηλεγράφημα των αστυνομικών σταθμαρχών Κρυόβρυσης και Λαμπείας εις τας ορεινάς περιφερείας των ενεφανίσθη αγέλη λύκων. Οι κάτοικοι ζητούν άδειαν όπως εξέλθουν εις καταδίωξιν των λύκων, οι οποίοι απειλούν τα ποίμνια και αυτούς τους κατοίκους της περιφερείας. Εις την περιοχήν ταύτην εξ άλλου επικρατεί δριμύτατον ψύχος, σημειούται δε από τριημέρου πτώσις χιόνος. Οι λύκοι κατέφαγον μέχρι στιγμής 15 αιγοπρόβατα του Ευθυμίου Στασινοπούλου και τρεις αμνούς του Νικολάου Φράγκου…».
(Εφημερίδα Νεολόγος Πατρών, αριθμός φύλλου 106, 21 Απριλίου 1936).
«Την εποχή εκείνη του 1907 υπήρχαν στην Ηλεία ακόμη ορισμένοι ληστές που λημέριαζαν στα πυκνά δάση της και είχαν επικηρυχθεί από την κυβέρνηση με χρηματικά ποσά για την σύλληψη ή την εξόντωσή τους. Στις πρώτες μέρες του Απρίλη δύο χωρικοί από την Βερβινή του Δήμου Πηνείων σκότωσαν στο δάσος του χωριού τους τον περιβόητο ληστή Κάπαρη ή Ρουμελιώτη…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, σελ. 257, Αθήνα 1996).
Γίνεται αναφορά για τον λήσταρχο Σκαρτσώρα ο οποίος λημέριαζε στο δάσος Μαλίκι (σήμερα Ψάρι) της Βουπρασίας. «….ένας από τους ληστές αυτούς ο Σκαρτσώρας που λημέριαζε στο πυκνό δάσος του Μαλίκι, πολλές φορές έβγαινε στα χωριά του δήμου των Βουπρασίων με παπαδίστικα ράσα και κάτω από αυτά είχε τον γκρά…».
(Εφημερίδα Αθήναι αριθμός φύλλου 2397, 6/6/1909).
«Στις 28/5/1910 ο δήμαρχος της Λαμπείας Π. Παπαδόπουλος με τον σταθμάρχη του σταθμού Χωροφυλακής Λαμπείας Φατούρο, και με αστυνομική δύναμη και άλλους χωρικούς πήγαν στο χωριό Μαζαράκι Πηνείας και συνεπλάκησαν με τον ληστοφυγόδικο Ανδρέα Ανδριόπουλο που βάδιζε με κλεμμένο άλογο. Στους πρώτους πυροβολισμούς ο φυγόδικος πήδησε από το άλογο και εξαφανίσθηκε μέσα στο δάσος, αποφεύγοντας έτσι την σύλληψη…».
Ο λήσταρχος Κωνσταντίνος Πανόπουλος κατά το 1900, αναφέρει για την κατάσταση του δρυοδάσους: «…Το ωραίον δάσος της Κάπελης αποτελείται κυρίως από δενδροβελανιδιές και είναι απέραντον. Το κράτος ουδέποτε εσκέφθη να το εκμεταλλευθή δια μικράς σιδηροδρομικής γραμμής προς μεταφοράν ξύλων και ξυλανθράκων, τα οποία, δυστυχώς προμηθευόμεθα από το εξωτερικόν, και ενώ τα ξηρά δέντρα εντός του δάσους κατάκεινται όπως αι αρχαιότητες των Ολυμπίων…».
(«Η Εξομολόγησης ενός πάλαι ποτέ Λήσταρχου προς την Κοινωνία», Κωνσταντίνου Π. Πανοπούλου, σελ. 208, Αθήνα 1995).
Από αυτήν την πληροφορία παίρνουμε την είδηση, ότι μπορεί να υπήρχε υλοτόμηση, όσον αφορά την εκχέρσωση, αλλά δεν υπήρχε υλοτόμηση προς εμπόριο ξυλείας.
Ακόμη μια πληροφορία από τον ίδιο τον φυγόδικο Κωνσταντίνο Πανόπουλο, αναφέρει ότι κρυβόταν στο δρυοδάσος της Κάπελης κοντά στην Αγία Τριάδα (Μπουκοβίνα), στο κεφάλαιο της αναχώρησης αναφέρει:
Η αναχώρησις εκ του δάσους «Κάπελη» και η σύλληψις των τεσσάρων χωροφυλάκων.
«…Μετά οκτάμηνον παραμονήν εις την περιφέρειαν εκείνην, ανεχώρησα δια την επαρχίαν Πατρών….»
Εξ αυτών συμπεραίνουμε, ότι για να μπορεί να κρύβεται ένας τόσο μεγάλος επικηρυγμένος λήσταρχος, σ’ αυτήν την περιοχή, πρέπει το δάσος να ήταν τεράστιο και αχανές.
(«Η Εξομολόγησης ενός πάλαι ποτέ Λήσταρχου προς την Κοινωνία», Κωνσταντίνου Π. Πανοπούλου, σελ. 57, Αθήνα 1995).
Άλογα στο Κακοτάρι. Αυτή η είδηση μας δίνει πληροφορίες ότι για να επιβιώσουν τα άγρια άλογα σίγουρα πρέπει να ζούσαν και μέσα στα απέραντα και άγρια δάση, ασχέτως αν εκείνες τις δύσκολες ημέρες βρέθηκαν επάνω στον Ερύμανθο (Ωλονό).
«21 Φλεβάρη 1890. Ένα πρωτοφάνερο γεγονός για την Ηλεία, αλλά και για ολόκληρη την Ελλάδα ήταν η ύπαρξη αγρίων αλόγων στο χωριό Κακοτάρι του δήμου Λαμπείας κατά κοπάδια. Τα άλογα αυτά έβοσκαν στα γύρω βουνά του χωριού, όπου οι χωρικοί όταν ήθελαν να έχουν ζώα στην χρήση τους έπιαναν κάθε φορά και τα εξημέρωναν. Μάλιστα τον Φλεβάρη του 1890 μετά από βαρυχειμωνιά στην περιφέρεια αυτή έπεσαν πολλά χιόνια και πάνω από 200 άλογα καταπλακώθηκαν από τα βράχια…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, σελ. 153. Αθήνα 1996).
«Στις 23 Ιουνίου 1890, και οι πυρκαγιές των δασών άρχισαν λίγο-λίγο να γενικεύονται στην Ηλεία. Το όργιο της φωτιάς ήταν τότε το πιο εύκολο μέσον του ξεχερσώματος των κοντινών προς τα δάση χωραφιών, όπου η καταστροφή της πυρκαγιάς προχωρούσε, είτε με σκοπιμότητα του εμπρηστή είτε από αμέλειαν περί την φωτιάν…».
«Στις 20/8/1906 και πάλι μεγάλη πυρκαγιά εξεράγη στο δάσος του Διαδόχου στην Μανωλάδα. Η καταστροφή άρχισε από την θέση Καλύβια και χιλιάδες στρέμματα με δένδρα έγιναν στάχτη. Και σ’ αυτή την φωτιά υπήρχαν υποψίες εμπρησμού…».
«Στις 25/8/1907 μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στην θέση Σιγιάνη και Κοκοριά του χωριού Λάλα. Η ζημιά ήταν μεγάλη κατεστράφησαν 129 στρέμματα. Ενώ μια άλλη ακόμη πυρκαγιά ξέσπασε στην θέση Ντάσα του ίδιου χωριού όπου εκάησαν 20 στρέμματα δρυοδάσους…».
«Στις 15/7/1908, μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στο ωραιότατο δάσος από δρυς της Κάπελης της ορεινής Ηλείας. Τα χωριά Πέρσαινα και Μηλιές έζησαν την κόλαση της καταστροφής και οι κάτοικοι κινδύνεψαν να καούν ζωντανοί…».
«Στις 15/7/1909 τα δάση της Ηλείας καίγονται. Οι καπνοί στους ορίζοντες της Ηλειακής γης από τα καιγόμενα δάση δεν λένε να κωπάσουν. Το δάσος της Μανωλάδας άρχισε πάλι να καίγεται. Αυτήν την φορά η καταστροφή ξεκίνησε από το δάσος του Διαδόχου. Ο σφοδρός άνεμος την βοήθησε να λάβει τεράστιες διαστάσεις. Πέντε χιλιάδες δένδρα εκάησαν. Η καταστροφή κράτησε οκτώ ώρες…».
Στις 2/10/1910 μεγάλη πυρκαγιά σημειώθηκε στο δάσος της κάπελης στην θέση Κοφτί κοντά στον ποταμό Δουάνα. Εκάησαν πάνω από 1.000 βελανιδοφόρα δένδρα.
«Την 1/8/1922 στο δάσος του χωριού Νεμούτα πυρκαγιά πήρε τεράστιες διαστάσεις και περνώντας από τα δάση του Λάλα και Μπάστα αφού αποτέφρωσε κατέβαινε προς τα δυτικά. Εκάησαν δάση μήκους έξι ωρών και πλάτους τριών ωρών. Κατά αυτήν την πυρκαγιά σημειώθηκαν και ανθρώπινα θύματα…. Πυρκαγιές εξακολουθούσαν. Στο δάσος του Βασιλιά στην Μανωλάδα εκάησαν μεγάλες εκτάσεις, καθώς ελιές και αμπέλια…».
«Τα δάση της Ηλείας και πάλι καίγονται. Στις 27/8/1924 άρχισε η μεγάλη καταστροφή με εμπρησμό δάσους στο χωριό Λάλα Ολυμπίων…».
«Η καταστρεπτικότερη ως τώρα πυρκαγιά δάσους στην Ηλεία ήταν κατά το τέλος του Ιουλίου 1927. Στην πυρκαγιά αυτή που έγινε στο δημόσιο δάσος του Κούμανι της Ορεινής Ηλείας κατεστράφησαν 40.000 στρέμματα κατάφυτα από δρυς. Οι ζημιές που προξενήθηκαν υπολογίστηκαν έως 2.000.000 δραχμές…».
«Την 1/9/1928, μεγάλη πυρκαγιά κατέκαψε μεγάλο μέρος του δάσους στις Μηλιές, Δούκα και Λάλα…».
(«Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821 – 1930», Βύρων Δάβος, Αθήνα 1996).
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο λογοτέχνης άγιος των νεοελληνικών γραμμάτων, με ένα κείμενο του «Υπό την βασιλικήν δρύν», υμνεί τη δρυ, το δένδρο των βουνών και των κάμπων της Ηλείας.
Ονοματολόγιο:
Δεντράκια, Δεντρούλια, τα = περιοχές σε χωριά της Ηλείας που υποδηλώνουν ότι κάποτε σ’ αυτές τις περιοχές, ίσως υπήρχαν συστάδες δρυς.
Κάπελη, = το δρυοδάσος της Φολόης.
Κάπελη, η = το χωριό Αγιοβλασίτικα του δήμου Δύμης Αχαΐας.
Καπελέτον, το = χωριό της Ηλείας.
Καπελίσιος, ο = τοποθεσία στα Σαβάλια Αμαλιάδας.
Καπελιώτης, Καπελίτης, Καπέλης, = επώνυμο Ηλείων, προερχόμενοι από χωριά της Κάπελης.
Λυκόχωρος, ο = τοποθεσία στο Τραγανό, δήμου Πηνειού (εικάζεται ότι η ονομασία προήλθε από τους λύκους που διαβιούσαν σ’ αυτή την περιοχή).
Καστρόδεντρο ή Τρανό Δέντρο, Στοιχειωμένος δέντρος, Δέντρος του Αγά, Κουφόδεντρος, Του Παπά ο Δέντρος, Γυφτοκούτσουρο, Του Πασά ο Δέντρος, Κακός Δέντρος, Αστραπόδεντρος, Δέντρος του Χατζή, Τουρκόδεντρος, Καλογερικός Δέντρος, κ.ά. = Αυτές τις ονομασίες τις απαντάμε σε πάρα πολλούς οικισμούς της Βόρειας Ηλείας. Τα τοπωνύμια αυτά ίσως προήλθαν από υπεραιωνόβια δένδρα δρυς, που κατά καιρούς βρίσκονταν στις εν λόγω περιοχές.
Μεσολογγάκι, το = εγκαταλελειμμένος οικισμός, βόρεια του οικισμού Δουνέϊκα Αμαλιάδας.
Μεσολογγιά, η = τοποθεσία στο Σιμόπουλο Πηνείας.
Νταρέϊκα Δέντρα, τα = τοποθεσία στο χωριό Άγναντα, (σημ. στην τοποθεσία αυτή, σήμερα δεν υπάρχει ούτε μια δρυς).
Ρουπακιά, η = οικισμός στην περιοχή Πηνείας.
Ρουπάκι, το = οικισμός του δήμου Πηνειού.
Ρουπάκι, το = τοποθεσίες στο Καράτουλα, Κουτσοχέρα, Πέρσενα.
Βελανίδι, το = οικισμός στην περιοχή Πηνείας. Ο Προεστός του χωριού το 1821, υπόγραφε με το όνομα Βελανιδιώτης.
Πουρνάρας, Πουρναρόπουλος, Πουρναρίδης, = επώνυμα, προερχόμενα από το δένδρο πρίνος, ή πουρνάρι.
Πουρνάρι, το = τοποθεσία στο χωριό Άγναντα.
Πρινάρι, το = οικισμός στην περιοχή Πηνείας, στις παρυφές της Κάπελης, (παλιά ονομασία Καραγκιούζι).
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)