Άρθρο του Ηλία Παν. Τουτούνη

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ

Ανάμεσα στα τρία χωριά Άγιος Ηλίας (Άη- Λιας), Καλαθά και Κολοκυθά, μέσα σ’ ένα κατάφυτο στις πλαγιές ύψωμα, βρίσκεται μισοξεχασμένο ένα μικρό μοναστήρι με μεγάλη εμβέλεια το γνωστό με το όνομα Σωτηρούλα. Το πλάτωμα έχει υψόμετρο περίπου 250 μέτρα με μια θεσπέσια πανοραμική άποψη.
Το μοναστήρι γιορτάζει την 6η Αυγούστου. Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος είναι η τελευταία Δεσποτική Εορτή του Εκκλησιαστικού Έτους (1 Σεπτεμβρίου- 31 Αυγούστου) «κλείνει η ενιαυσία αναδρομή στα γεγονότα του βίου του Κυρίου με ένα άνοιγμα προς τα έσχατα, προς την μελλοντική παρουσία του Χριστού, προς την δόξα και την Θέωση του Μεταμορφούμενου εν Χριστώ ανθρώπου που είναι το τέλος και ο σκοπός του λυτρωτικού έργου του Σωτήρος. Η γιορτή της Μεταμόρφωσης εισήχθηκε τον 5ο αιώνα στα Ιεροσόλυμα και γιορτάζεται από την Εκκλησία μας «περιχαρώς» στις 6 Αυγούστου. Στο ευχολόγιο της Εκκλησίας μας υπάρχει για την ημέρα αυτή ευχή για την ευλόγηση των σταφυλιών που αρχίζουν να ωριμάζουν την περίοδο αυτή και τα οποία οι πιστοί προσφέρουν στον Κύριο ως απαρχή («Ευχή εις μετάληψιν της ς΄ Αυγούστου»).
Η παλαίφατος Ιερά Μονή των Ιβήρων, μια εκ των αρχαιοτέρων και μεγαλυτέρων Ιερών Μονών του Αγίου Όρους Άθω, με φύλακα και προστάτη την Θαυματουργό Παναγία Πορταΐτισσα, στο σύνολό της είχε στις αρχές του 20ου αιώνα εκατόν τέσσερα (104) Μετόχια (ναούς και γεωργικές εκτάσεις) ανά τα ορθόδοξα κράτη. Ένα από αυτά είναι και το ονομαστό Μετόχιον Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Σωτηρούλας ή Επαναχωρίτισσας) στον Άγιο Ηλία Πηνείας του Νομού Ηλείας, το οποίο διατηρείται ακόνη και σήμερα.
Βάσει των εγγράφων του Μετοχίου, τα οποία εμπεριέχονται σε διαφόρους φακέλους του Αρχείου της Ιεράς Μονής Ιβήρων, ο χρόνος της δημιουργίας του ή προσαρτήσεώς του εις αυτήν ανάγεται στους χρόνους της δεύτερης τουρκοκρατίας στην Πελοπόννησο.
Το εκκλησάκι αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας του Μοριά από τους Βενετσάνους το 1700, όπου με διαταγή του Γενικού Προβλεπτού του Μοριά Φραγκίσκου Γκριμάνι στους ορθοδόξους Μητροπολίτες και Επισκόπους, και ν’ αναφερθούν λεπτομερώς η εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία: «Χοριο αγιος λιας: Παναγια αμπελι αξηναριων 10. Χοραφια σε πολους τοπους στρεματα 33. Ετερει Σωτηρω δεν εχει τιποτης. Ετερει αγιος Νικολαος χοραφια στρεματα 30. Αμπελι αξηναριων 10 και ελιες ριζαις 3 εταιρει εκλησια Αγια Αικατερηνη δεν εχει τιποτης».
Στα κατάστιχα που συνέταξε η Οθωμανική διοίκηση, για τον πληθυσμό της ΒΔ Πελοποννήσου στα 1461-1463, που έχουν διασωθεί και ευρίσκονται στην Σόφια της Βουλγαρίας, στην βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος», απαντάμε το χωριό Άγιος Ηλίας με Έλληνες κατοίκους έγγαμους 114, άγαμοι 16, χήρες 9, σύνολον κατοίκων 139 και 20.659 το τιμαριωτικό εισόδημα του χωριού.
Εάν αναδιφήσουμε την απογραφή του 1461- 1463, θ’ ανακαλύψουμε ότι σχεδόν όλοι οι οικισμοί περιφερειακά από τον Άγιο Ηλία, κατοικούνταν μόνον από Αλβανούς. Αναφέρω μερικούς από αυτούς τους οικισμούς. Βάλμη, Μουζάκι, Μουσουλί, Σούλι, Λόπεσι, Σιμόπουλο, Σκλήβα, Ρένεσι, Σίμιζα, Κουκλάκι, Κουμπουθρέκα, Μαλίκι, Μιχόϊ, Μοίραλι, κ.λπ. Κατά την απογραφή, του Γκριμάνι που έγινε το 1700, ο Άγιος Ηλίας κατοικείται από 42 οικογένειες, και με αυτή την απογραφή, ανακαλύπτουμε ότι, ο εν λόγω οικισμός, εκείνη την εποχή, είναι ο πιο πυκνοκατοικημένος στην περιοχή της Πηνείας.
Πιο κάτω αναφέρω τα χωριά, της ευρύτερης περιοχής και πόσες οικογένειες είχε το καθένα το 1700, κατά την απογραφή Γκριμάνι:
Άγιος Ηλίας 42, Μαρινάκι (σημ. Άγιος Δημήτριος) 8, Ερημοχώρι (εξαφ. οικισμός στην Δάφνη) 7, Κολοκυθά 15, Καλαθά (εγκ. οικισμός) 15, Δαφνιώτισσα 10, Μαμού Τσαούση (σημ. Κέντρο) 19, Βαλί (Μπαλή) 20, Ξενιές 27, Βελανίδι 7, Καραλήδες (εξαφ. οικισμός μεταξύ Εφύρας και Σιμόπουλο) 6, Αγραπιδοχώρι 26, Μουσουλί (εξαφ. Οικισμός δίπλα στην Εφύρα) 7, Κούλουγλι (σημ. Οινόη)10, Πιρί (δίπλα στην Εφύρα) 14, Κλεισούρα (εξαφ. οικισμός μεταξύ Δαφνιώτισσας και Οινόης) 23 και Λόπεσι (Κρυονέρι) 7 οικογένειες.
Άρα συμπεραίνουμε ότι, επειδή ο Άγιος Ηλίας, κατοικούταν από Χριστιανούς και δεύτερον, ότι το χωριό εκείνη την εποχή είχε ένα σημαντικό πληθυσμό, ανάλογα με τους παραπλήσιους οικισμούς, επόμενο ήταν λοιπόν να είχε και ναούς λατρείας και προσευχής.

ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΙΚΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ:
Το σημερινό εκκλησάκι της Σωτηρούλας δεν τιμάται στο όνομα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, αλλά της Παναγίας της Πορταΐτισσας ή Απανωχωρίτισσας. Χτίσθηκε μετά τον καταστροφικό σεισμό στις 2 Ιουλίου του 1909, που είχε επίκεντρο το Χάβαρι. Χτίσθηκε δίπλα στα ερείπια του παλιότερου ναού στο ίδιο πλάτωμα κάπου εκατό μέτρα ανατολικότερα του κατεδαφιστέου με τα ίδια υλικά από τα συντρίμμια. Τα έξοδα της κατασκευής του τα είχε η Ιερά Μονή Ιβήρων και όλα τα κτίσματα δεν παρουσιάζουν κανένα ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον.
Ο ναός είναι απλός βασιλικού τύπου ξυλόστεγη με κεντριά και διαστάσεις σε μάκρος δώδεκα (12) μ., πλάτος επτά (7) μ. και ύψος τρία (3) μ. Καμπαναριό δεν υπήρχε η καμπάνα στην αρχή ήταν κρεμασμένη από τον κλάδο ενός τεράστιου πουρνάρι και αργότερα κρεμάστηκε από το δοκάρι του μπαλκονιού των κελιών. Ανατολικά, υπάρχει ένα διώροφο κτίσμα με πέτρινη καμαρωτή σκάλα και χαγιάτι. Στα βορειοδυτικά μια μακρόστενη πλινθόκτιστη αποθήκη και βόρεια απέναντι από την πόρτα του ναού, ένα προσκυνητάρι, που απέχει γύρω στα πενήντα μέτρα. Οι πόρτες του ναού (μια δυτικά και η άλλη βόρεια) είναι σιδερένιες επικολλημένες με λαμαρίνα. Ακόμη έχει τρία μικρά παραθυράκια κι ένα φεγγίτη (πλάτους 0,10 μ. και ύψος 0,5 μ.) που είναι χτισμένο στην νότια πλευρά του Ιερού. Η κόγχη του (αχιβάδα) εξωτερικά είναι τρίπλευρη με κτιστό φωταγωγό στη μεσιανή πλευρά δίλοβο, ύψους 0,45 μ. πλάτος 0,40 μ. και με κάθε λοβό άνοιγμα (0,15 μ. που στηρίζονται με σκέτη στενή πάτρα πλάτους 0,10 μ. τα αγκωνάρια, οι ορθοστάτες, και τα ανώφλια είναι από ντόπια πελεκητή πέτρα. Η δυτική πόρτα είναι τοξωτή και πάνω από την κορυφή του τόξου ένας φωταγωγός 0,40 μ. Χ 0,40 μ. οι πόρτες έχουν διαστάσεις 2,10 μ. Χ1,00 μ.. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ανώφλι της βορινής πόρτας στην οποία επάνω είναι εντοιχισμένη ενεπίγραφη πέτρινη πλάκα και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά κομμάτια (τρεις κίονες και δύο πλάκες).
Η ενεπίγραφη πλάκα είναι από ντόπια σιδερόπετρα (σκληρός, ψιλόκοκκος ψαμμόλιθος) με διαστάσεις 0,75 μ. Χ 0,40 μ.. Χωρίζεται σε δύο άνισα μέρη μ’ ένα κατακόρυφο σκάλισμα- ταινία- πλάτους 0,05 μ. σόλο το ύψος της (0,40 μ.). Το αριστερό μέρος έχει πλάτος 0,22 μ. και το δεξιό 0,45 μ. Το αριστερό πλαισιώνεται γύρω- γύρω με μια σκέτη σκαλιστή ταινία πλάτους 0,03 μ. σε ορθογώνιο, το δε δεξιά με δίγραμμο πλαίσιο (διπλή παράλληλη χαρακιά) και στο πάνω μέρος τοξωτή. Στην καμάρα του τόξου είναι σκαλισμένο ένα μεγάλο κεφαλαίο διπλόγραμμο κι αυτό Ρ μ’ αρκετή τέχνη και κάτω σε τρεις σειρές μισοσβησμένα από τρίψιμο (αποσάθρωση) κι ασβεστώματα τα γράμματα:» ΑΝΗ….ΘΗ./ …ΔΟΔΙΣΘΕ..ΚΛ/ΗΡ…..Χ ..Δ….ΑΨΞΖ» και αριστερά σε τέσσερις σειρές ……./ΔΑΠΑΝΗ/ΧΑΕ (ή ΑΚ).. ΝΕΧ/…..1883/.
Συμπεραίνουμε ότι μάλλον γράφουν α) ΑΝΗΓΕΡΘΗ [ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ] ΔΟΣΙΘΕΟΥ ΚΛΗΡΙΚΑΡΧΟΥ Δ (….) 1767. Και β) ΔΑΠΑΝΗ/ ….. ./ …./ 1833.
είναι ολοφάνερο πως η πλάκα χαράχτηκε στην ανέγερση ή ανακαίνιση του ναού το έτος 1833 και ότι τα γραφόμενα της άλλης πλάκας χαράχθηκαν από κάποια είδηση παλαιότερης γραπτής μαρτυρίας (πιθανόν κάποιου κώδικα της μονής), για την ανέγερση του ναού το έτος 1767, που ασφαλώς θα πρέπει να είναι και η δεύτερη ανέγερση του ναού, αφού, όπως είδαμε, ο ναός υπήρχε το 1700, κατά την απογραφή Γκριμάνι.
Το ανώφλι (υπέρυθρο) της βορινής πόρτας είναι μια πλάκα μαρμάρινη που η μια της άκρη στ’ αριστερά είναι σπασμένη. Αυτό δηλώνει ότι αυτή η πλάκα πρέπει να ήταν μεγαλύτερη. Το σωζόμενο μάκρος της είναι 1,55 μ. και η πρόσοψη έχει πλάτος 0,19 μ. οι υπόλοιπες πλευρές της είναι χτισμένες. Όλη αυτή η επιφάνεια. είναι σκαλιστή με κύριο διάκοσμο σταυρούς με φυλλοειδείς βραχίονες ισομήκους 0,10 μ. που κλείνονται μέσα σε ορθογώνια καμαρωτά (αψιδωτά) πλαίσια. Οι όρθιοι κιονίσκοι αυτών των πλαισίων, έχουν πλάτος 0,05 μ. και στην βάση τους πλαταίνουν σε 0,07 μ. Η μεταξύ τους απόσταση είναι ακανόνιστη, καθώς και τα κενά μεταξύ τους, διότι χωρίζονται με ένα κενό που ποικίλει στο πλάτος. Το ύψος του κάθε πλαισίου μέχρι την αψίδα είναι 0,16 μ. το δε πλάτος 0,12 μ. – 0,15 μ. οι αψίδες έχουν ύψος 0,03 μ. γενικά είναι αδέξιας τέχνης.
Για σκαλοπάτι στο κατώφλι της βορινής πόρτας είναι χτισμένες δυο μαρμάρινες σπασμένες πλάκες, οι οποίες έχουν το ίδιο ύψος 0,70 μ. και πάχος 0,10 μ. σκαλιστές με διαφορετικές παραστάσεις στα κομμάτια που σώζονται. Και οι δύο είναι σπασμένες στην αριστερή πλευρά τους και ήταν και οι δύο ορθογώνιες .η μια στ’ αριστερά του σκαλοπατιού έχει μέγιστο σωζόμενο πλάτος 0,37 μ. στα σωζόμενα μέρη των άνω και κάτω πλευρών καθώς και ολόκληρη η κάθετη έχουν σκαλιστεί σαν πλαίσιο, τρεις παράλληλες γραμμές, στη δε σωζόμενη επιφάνεια είναι σκαλισμένο ένα κλαδί φοίνικα καμπυλωτό με αρκετό πλάτος στα φύλλα του. το δεξιά του σκαλοπατιού άλλο κομμάτι έχει σωζόμενο πλάτος 0,35 μ. το σκαλισμένο πλαίσιο στις σωζόμενες πλευρές είναι απλό ανάγλυφο σκάλισμα. Στην σωζόμενη επιφάνεια έχει σκαλιστεί Βυζαντινός σταυρός με σωζόμενους τους τρεις βραχίονες του, μάκρους 0,25 μ. ο καθένας. Στην άκρη πλαταίνουν οι βραχίονες του. Σχηματίζονται από μία εξωτερική συνεχή γραμμή (περίγραμμα) και μία στη μέση της επιφάνειάς τους που στις άκρες το τριγωνικό τους πλάτυσμα παράλληλα, σχηματίζοντας έτσι ένα οξυκόρυφο τριγωνικό σκάλισμα με διχοτόμο την οξεία γωνία. Οι μακριές πλευρές του κάθε τριγώνου στην βάση γίνονται προς τα μέσα κυρτές, αγκιστρωτές με τα άγκιστρα τους να μην αγγίζουν την βάση της διχοτόμου. Το όλο τριγωνικό σκάλισμα θυμίζει την μύτη (αιχμή) μιας λόγχης σε παρόμοια φραγκικά σκαλίσματα ή σχεδιάσματα. Η τέχνη του σμιλευτή και σε αυτές τις δύο πλάκες είναι αρκετά πιο καλή από εκείνης στην πλάκα του ανωφλιού.
Υπάρχουν ακόμη και τρία κομμάτια από μαρμάρινες κολώνες. Οι δυο είναι κτισμένες για ορθοστάτες στο υπαίθριο προσκυνητάρι απέναντι από την βορινή πόρτα. Η Τρίτη απλώς βρισκόταν ριγμένη πλάι στην βορινή πόρτα. Και οι τρεις είναι λειψές γιατί οι άκρες τους είναι σπασμένες. Η μεγαλύτερη έχει μάκρος 0,80 μ. οι δε δύο άλλες εξέχουν από την βάση του προσκυνηταριού 1,08 μ. η πρώτη διαφέρει από τις άλλες. Είναι τετράπλευρη με πλάτος της κάθε πλευράς 0,125 μ. και μόνο η μια της πλευρά είναι σκαλιστή. Το σκάλισμα είναι πλοχμός (πλεξίδα) πλάτους 0,06 μ. και συμπεριλαμβάνει όλο το μάκρος του κίονα. Οι δύο άλλες είναι οκτάπλευρες (οκτάεδροι) με πλάτος κάθε πλευράς 0,08 μ. Οι τρεις πλευρές είναι και αυτές σκαλιστές με πλεξίδα όμοια με της προηγούμενης μάκρους 0,84 μ. στην απάνω άκρη τους μετά την πλεξίδα είναι σκαλισμένα ένας κλαδίσκος με τα φύλλα του σε ψαροκόκαλο ύψους 0,24 μ. οι οκτώ πλευρές στην κορυφή ενώνονται σε τέσσερις πλευρές όπου και το σκάλισμα του κλαδιού. Η αριστερά χτισμένη στο προσκυνητάρι, στην προς τα έξω πλευρά της έχει ένα ισόπλευρο ορθογώνιο εξόγκωμα με πλευρές μια στενή 0,05 μ. και τις δύο άλλες 0,08 μ. έχουν κι αυτές σκάλισμα κλαδιού ομοίου με της κορυφής. Απάνω καταλήγει σε ένα σφαιρικό με λαιμό (ποδίσκο) μόλις χαραγμένο που φαίνεται να παρίστανε ανθρώπινο κεφάλι.
Το μάρμαρο σ’ όλα αυτά τα κομμάτια δείχνει να είναι της ίδιας προέλευσης, λευκό και λεπτόκοκκο. Πιθανόν οι μεν κολώνες του προσκυνηταριού και το ανώφλι της πόρτας να σχημάτιζαν σε άλλη εκκλησία εικονοστάσι ή και το κάσωμα της Ωραίας Πύλης εκκλησίας, η δε δεύτερη κολώνα να ήταν το κατώφλι τους. Τέλος οι πλάκες στο σκαλοπάτι ήσαν της βάσης του τέμπλου της ίδιας εκκλησίας, δηλαδή τα ονομαζόμενα θωράκια. Πάντως η τεχνοτροπία τους πρέπει ν’ ανήκει όχι σε πρωτοχριστιανικό ναό, γιατί τότε η γλυπτική τέχνη κρατιόταν σε εξαίρετα επίπεδα, αλλά σε μεσοβυζαντινή εποχή, δηλαδή του εβδόμου και μετά αιώνα, όταν στην Ηλεία η πολιτιστική παράδοση είχε καταπέσει πολύ, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπη νότια Ελλάδα.
Δεν αποκλείεται, αυτά τα σκαλιστά μάρμαρα, όπως και κάτι παρόμοια στην γειτονική μονή του Αϊ- Βλάση, όπου και αυτά προέρχονται από κάποιο ναό των μέσων βυζαντινών χρόνων της Ήλιδας (Παλαιόπολης). Ένα λιοστάσι που βρίσκεται βορινά σε ένα ευρύχωρο πλάτωμα κάτω από τον όχθο περιέχει ένα είδος από ελιές τις (ματολιές) που εικάζεται να είναι πάνω από 250 ετών. Τούτο το μαρτυράει το πάχος του κορμού όπου σε δυο τρεις η περίμετρος του ξεπερνάει τα τρία (3) μέτρα.

ΙΣΤΟΡΙΑ:
Τον Γενάρη του 1826 σύμφωνα με τα διάφορα ιστορικά έγγραφα φαίνεται τα στρατεύματα του Ιμπραήμ πασά, εφόσον επέδραμαν στα χωριά γύρω από την μονή και όπως είναι ευνόητο από την μανία του, δεν πρέπει να γλίτωσε και το μοναστήρι της Σωτηρούλας.
Αυτό συμπεραίνεται ότι τα μοναστήρια ήσαν πρώτος στόχος διότι εκεί υπήρχαν συσσωρευμένοι αρκετοί θησαυροί, αλλά εκεί κρύβονταν και πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών, για να γλιτώσουν από την λαίλαπα των εχθρών. Ακόμη από ένα έγγραφο παίρνουνε τις ειδήσεις για τις ληστρικές επιθέσεις προς την εν λόγω περιοχή που βρίσκεται η Ιερά Μονή Σωτηρούλας.

Στις 29 Ιανουαρίου 1826 από την Ντάμιζα ο Γεώργιος Σισίνης αναφέρεται στα γεγονότα που διαδραματίζονται εκείνη την ταραγμένη εποχή, στην περιοχή της Πηνείας.
Σεβαστή Διοίκησις
Εις τας 23 και 24 του παρόντος δι’ αναφοράς μου έλεγον την νέαν εισβολήν των εχθρών εις τας πεδιάδας της επαρχίας ταύτης, οι οποίοι διατρίβουν εισέτει. Χθες εις τα 11: η ώρα περί τα ξημερώματα μοι εδόθη είδησις από τας βάρδιας μας, ότι πολλοί εχθροί έρχονται επάνω μας έφιπποι, ημείς επιάσαμε καλά τα πόστα μας, και ενδυναμώσαμεν τα ταμπούρια μας όσον περισσότερον ηδυνήθημεν, εξ αυτών δε ήλθον μέρος εμπρός να δοκιμάση τας δυνάμεις μας. Οι ημέτεροι έρριξαν πολλά δουφέκια επάνω των και επέστρεψαν, και όντας νύκτα δεν είδομεν αν και εφονεύθησαν πολλοί ή ολίγοι. Το αυτό σώμα το εχθρικόν έπεσε προς τον Χρύσανθον, και από δύω γράμματα βλέπετε οπού σφαλώ, και δεν επαναλαμβάνω τα ίδια, όλοι οι εχθροί ήτον έως 700: άπαντες έφιπποι οι μεν 600: επολεμούσαν με τον Χρύσανθον, οι δε 100: επήγαν εις μερικά χωρία και επήραν έως 500 ή 600: πρόβατα και 50 γελάδια, και απερνούσαν από το μέρος του Κολοκυθά. Άφησα μίαν δύναμιν ικανήν ενταύθα, και με τους λοιπούς έτρεξα, πλην όντας κάμπος, δεν ηδυνήθην να βλάψω ουδέν τον εχθρόν, από την άλλην ημέραν είχα στείλει έως 60: στρατιώτας Καπελίσιους εις εν χωρίον από εδώ λεγόμενον Μπεζαΐτι και αφ’ ού οι εχθροί επλησίασαν προς ημάς, και εφώναξαν μεγαλοφώνως άπαντες οι εχθροί, καθώς, και οι ημέτεροι εις την ιδίαν στιγμήν ακουλούθησαν το όμοιον, αυτοί εδειλίασαν και έφυγαν και αν αυτοί δεν ήθελε φύγουν καθώς έφυγον από ημάς, και επήγαν εις αυτό το χωρίον. Βέβαια χωρίς αμφιβολίαν ήθελε φονευθούν πολλοί εχθροί, υπομονή λοιπόν και μένομεν ευχάριστοι των Κυρίων Καπελησίων……….. Και με όλον το σέβας μένω ευσεβάστως.

Ακόμη ένα έγγραφο από τα γενικά αρχεία του κράτους που αναφέρει για τις καταστροφές επί Ιμπραήμ πασά στην Πηνεία:

Εκλαμπρότατε Γενικέ Αρχηγέ!
Τα προς το κοινόν των φίλων έχονται αληθείας, και καθώς προλαβόντως σας έγραφα, όσα έκαμεν η Αγγλία φαινόμενα δυσάρεστα προς ημάς, έχουν βάσιν την διπλωματικήν αυτού του έθνους, σκοπόν έχοντος την ύπαρξιν της Ελλάδος, και έστε κατά τούτο πληροφορημένοι, η εις Ναύπλιον άφιξίς σας δεν εννοώ εις τι θα χρησιμεύση, και μην κάμητε απόφασιν πριν δεν κάμετε περί τούτου βαθείαν σκέψιν, αύτη είναι η γνώμη μου.
Εγώ ευρίσκομαι εις Μαμουσιά με τους Καλαβρυτινούς και παρατηρώ τα κινήματα του εχθρού, από αιχμαλώτους φυγόντας κατ' αυτάς από το εχθρικόν στρατόπεδον και ένα ζωγρηθέντα Λαλιώτην εβεβαιώθημεν, ότι μέρος του εχθρικού στρατού απέρασε εις Γαστούνην και με το άλλο μελετά ο Ιμπραήμ Πασάς να προχωρήση εις τα Καλάβρυτα, προχθές μ’ έγγραφον από Σκιαδά, ότι είχαν ιδεί φωτιές έως τις Ξενιές, και φαίνεται, ότι τω όντι επέρασαν Τούρκοι εις Γαστούνην, ………..επειδή εγώ δεν έχω όσα μας γράφουν από Ζάκυνθον κοινοποιήσατε τα και προς τον Κύρ Αναγνώστην, στείλετε και το προς τον Γιατράκον.
Μένω.
Ο αδελφός σας
Ανδρέας Ζαΐμης, Κανέλλος Δελιγιάννης.

Σημείωση:
Επειδή το έγγραφο δεν φέρει ημερομηνία, υπολογίζω ότι πρέπει να εστάλη στις 29 ή 30 Νοεμβρίου 1825, επίσης η ορθογραφία των κειμένων παραμένει ως έχει.

Το έτος 1833, κατά την Οθωνική περίοδο, όταν διαλύθηκαν τα περισσότερα μοναστήρια, του τότε ελεύθερου τμήματος της Ελλάδας, το Μετόχι της Σωτηρούλας διέφυγε τον κίνδυνο διάλυσης, διότι ανήκε στο Άγιο όρος και λόγω του ιδιαίτερου καθεστώτος και των προνομίων που απολάμβανε αυτός ο Ιερός Τόπος.
Η βασιλεία των Δήμων της μετεπαναστατικής Ελλάδας έληξε με το Δ.Ν.Ζ. της 10-12-1912. Ένας νόμος ιστορικός για την τοπική αυτοδιοίκηση, γιατί μ’ αυτό το νόμο διαμορφώθηκαν οι δήμοι και σχηματίσθηκαν οι κοινότητες. Για πρώτη φορά που σήμερα αποτελούν τους οργανισμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης και Δ./Δ.. Για την εφαρμογή του νόμου τούτου εξεδόθη το από 18 – 8– 1912 Β.Δ. Περί συστάσεως Δήμων και κοινοτήτων. Ο Δήμος Πηνιείων διαιρέθηκε σε κοινότητες.
Μεταξύ των αυτών δημιουργήθηκε και η Κοινότητα Μπεζαΐτη με έδρα το χωριό Μπεζαΐτη και τα χωριά Δάμιζα, Αηλιάδες, Καλαθά, Μουζίκα, Μονή Σωτήρος και Μονή Βλασίου.
Η Ιερά Μονή Ιβήρων σημείωσε ιστορικό σταθμό στην περιφέρεια του Μετοχίου, χάρη στην δραστηριότητα των πατέρων που απεστάλησαν εκεί προς διακονίαν. Βάσει των στοιχείων που έχουμε στην διάθεσή μας από τις αρχές του 20ου αιώνα έως το 1936 υπήρξαν διαδοχικά οι κάτωθι Ιβηρίτες Ιερομόναχοι: Αγαθάγγελος, Φιλήμων, Θεοδώρητος, Κοσμάς, και Χρυσόστομος.
Το 1936 το Μετόχι το παρέλαβε ο λαϊκός ονόματι Ιωάννης Παρασκευόπουλος, εκ του γειτονικού χωριού Καλαθά όπου το διαχειρίσθηκε για 18 έτη περίπου. Η παραγωγή του Μετοχιού τότε ανήρχετο σε 1.500 οκάδες λάδι, η συνολική περιουσία του ανήρχετο σε 500.000 δρχ.
Το 1941 το μετόχι κινδύνευσε να αφαιρεθεί από την οργάνωση του ΕΑΜ, όπως αυτό συνέβηκε και με το παραπλήσιο αυτού κείμενο Δοχειαρίτικο Μετόχι του Αγίου Βλασίου υπό των κατοίκων του χωριού Δάφνης (Ντάμιζας). Αυτή η πράξη απετράπη από τους Ιβηρίτες και του διαχειριστού του κ. Ιωάννη Παρασκευόπουλου, οι οποίοι ενέργησαν με αμέριστη σύνεση και ενεργητικότητα.
Το 1953 έγινε εκχώρηση του Μετοχίου υπό της Μονής εις τους Αγιορείτες αυταδέλφους Σάββα Μοναχό και Αντώνιο Ιερομόναχο εκ του Κουτλουμουσιανού Κελλίου του Τιμίου Προδρόμου (συνοδείας Δωροθέου Ιερομονάχου). Ο π. Σάββας κοιμήθηκε το 1965 και ετάφη στο μετόχι, ο δε αυτάδελφός του συνέχισε την διακονία του έως το 1997 με βοηθό του από το 1993 και εντεύθεν Αρχιμανδρίτη Ιερόθεο Ζαχαρή τ. Πρωτοσύγκελο της Ιεράς Μητρόπολης Πατρών.
Το 1962 που άρχισε εντατικά η κατασκευή του τεχνητού φράγματος του Πηνειού ποταμού, έγινε απαλλοτρίωση 12 στρεμμάτων γης του Μετοχίου. Η αποζημίωση αυτή που ανερχόταν στο ποσό των 50.000 δραχμών τότε, αποδόθηκε στην Ιερά Μονή των Ιβήρων το έτος 1967, κατόπιν απόφασης του Δημοσίου Ταμείου Αμαλιάδας.
Το 1964 έγινε συντονισμένη προσπάθεια αρπαγής και πώλησης του Μετοχίου από κάποιον επιτήδειο δικηγόρο, πλην όμως οι κάτοικοι της Κοινότητας του Αγίου Ηλία που θέλησε να περιπλέξει στα σχέδιά του αρνήθηκαν, επιθυμούντες να παραμείνει όπως έχει το προσκύνημα, δεδομένου ότι τα περισσότερα κτήματα κατ’ αυτούς τα δώρισαν οι πρόγονοί τους.
Το 1966 έγινε παραχώρηση οικοπέδου έκτασης 2.546 τ.μ. από την μονή προς την Σχολική επιτροπή του δημοτικού σχολείου της Κοινότητας του Αγίου Ηλία προς ανέγερση νέου διδακτηρίου (2/θεσιο δημοτικό σχολείο).
Το έτος 1976 έγινε διάνοιξη της αμαξιτής οδού προς το Μετόχι και το έτος 1979 διαμόρφωση αυτής.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια ριζικής ανακαίνισης του Μετοχίου από τον υπεύθυνο Ιβηρίτη Αρχιμανδρίτη Ιερόθεο Ζαχαρή.
Κατά το έτος 1997, η αρμόδια 6η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ:
Σε μια αίτηση της Ιεράς Μονής Ιβήρων την 9ην Δεκεμβρίου 1963 προς το Υπουργείο Εσωτερικών (Διεύθυνσης Αγροφυλακής) αναφέρεται ότι: «Η Ιερά Μονή Ιβήρων, κατέχει από πολλών δεκαετηρίδων έκταση περίπου τετρακόσια ογδόντα (480) στρεμμάτων και έχει την νομή και κυριότητα αυτής εν τη περιφέρεια της Κοινότητας Εφύρα- Αμαλιάδος Ηλείας υπό το όνομα Μετοχιού Ιερά Μονή Σωτηρούλας- Καλαθά».
Στην υπ’ αριθμόν 258966/7-12-1963 Πράξη του Υπουργείου Γεωργίας του τότε Βασιλείου της Ελλάδας, σύμφωνα με την οποία αυτή αναγνωρίσθηκε ως ιδιωτική δασική έκταση, που ανήκει στην κυριότητα της Ιεράς Μονής Ιβήρων, της οποίας μετόχι είναι η Ιερά Μονή Σωτηρούλας ή Επαναχωρίτισσας της περιφέρειας Αγίου Ηλία Πηνείας, αναφέρονται τα εξής: «Συνορεύει ανατολικώς με αγρούς κατοίκων Αγίου Ηλία και δρομίσκου από αγρόν ιδίας Μονής (=Μετοχιού) εις θέση Αγία Κυριακή μέχρι Διάσελο κείμενο βορειοδυτικώς της Μονής (= Μετοχιού), Δ με αγρόν Ιωάννου Παρασκευόπουλου, Β με Διάσελο και Λάκκο Θεοφίλη, Ν με ρέμα Πατσουλιάς αγρούς κατοίκων Καλαθά και Διάσελο εις Αηλέϊκο Πηγάδι».
Το πότε περιήλθε αυτή η δασική έκταση των 480 στρεμμάτων γύρω από την μονή κανένας δεν γνωρίζει, το μόνο που ξέρουμε ότι αυτό έγινε προ αμνημονεύτων χρόνων. Αυτή την έκταση εκμεταλλεύεται η μονή και σήμερα την ενοικιάζει για βοσκή, ενώ στο παρελθόν τα χρησιμοποιούσε σαν λιβάδια για τα ιδιόκτητα ζώα της. Από τα 480 στρέμματα τα 100 είναι καλλιεργήσιμα χωράφια και τα υπόλοιπα 380 είναι δασοσκεπής έκταση. Αυτή εκτίθεται γύρωθε της μονής και εξαπλώνεται προς όλα τα σημεία του ορίζοντα υπό των κλιτύων κορυφογραμμής, στην κορυφή της οποίας είναι κτισμένη η μονή. Το έδαφος της είναι αργιλώδες και αμμώδες με κλίση η οποία κυμαίνεται από 5% - 100% όπου σε μερικά σημεία είναι αδιάβατο. Το δάσος αποτελείται από πουρνάρια, κουμαριές, ρείκια, φτελιές, σπαρτιές, σφάκες και δρυς.

ΕΝΑ ΘΑΥΜΑ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ
Τα Κωστουραίΐκα, ήταν δυο τρία σπίτια στη θέση, βάλτος τον Αϊ – Λέϊκος κοντά στο χωριό Άγιος Ηλίας της Πηνείας. Λεγόταν Κωστουραίϊκα διότι εκεί τα σπίτια ήσαν των Κωστουραίων, που η καταγωγή τους ήταν από το χωριό Λουσοί (Σουδενά) Καλαβρύτων. Τότε γινόταν ένας γάμος, πάνω στο γλέντι έγινε μια παρεξήγηση και οι Κωστουραίοι τότε σκότωσαν κάποιον Νικόλαο Λάζαρη.
Η γυναίκα του Λάζαρη, εκείνη την εποχή, ήταν έγκυος και έπειτα από λίγους μήνες, γέννησε ένα αρσενικό παιδί και το ονόμασαν Νίκο, στην μνήμη του αδικοσκοτωμένου πατέρα του. Τον Νίκο, έπειτα από λίγα χρόνια, η μάνα του τον έδωσε στο Μοναστήρι της Σωτηρούλας, που βρίσκεται πάνω από τον Άγιο Ηλία για να ζήσει κοντά στο καλόγερο, μιας και ήταν πολύτεκνη και δεν μπορούσε να αναθρέψει όλα της τα παιδιά. Όταν ο Νίκος ήταν 10-12 ετών, τον πήρε ο καλόγερος να πάνε σ’ ένα μνημόσυνο του Ανδρικογιαννάκη στο χωριό Άγιος Δημήτριος (Μαρινάκι), που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα δυτικά του μοναστηριού. Μετά το πέρας του μνημόσυνου, ο καλόγερος έστειλε το παιδί πίσω, να περαιώσει τις διάφορες εργασίες στο μοναστήρι και αυτός κάθισε στο τραπέζι, μιας και ήταν προσκεκλημένος. Το καλογεροπαίδι επέστρεψε στο μοναστήρι και βρήκε την πόρτα διερρηγμένη και ανοιχτή. Το μοναστήρι ήταν άνω κάτω, όπου έλειπαν και πολλά πράγματα. Τότε πήρε τον δρόμο για να βρει τον καλόγερο και να του αναγγείλει τα δυσάρεστα. Όταν έφθασε πιο κάτω από το μοναστήρι, βρήκε τον καλόγερο που επέστρεφε. Το παιδί έκλαιγε και φώναζε και όταν το ρώτησε ο καλόγερος τι συμβαίνει του είπε:
«-Μας έκλεψαν το Μοναστήρι».
Ο καλόγερος, όταν έφθασε στο μοναστήρι, είδε τι είχε γίνει, στεναχωρήθηκε και νευρίασε πάρα πολύ και αμέσως πήγε μπροστά στην εικόνα της Παναγίας προσευχήθηκε και απειλώντας είπε:
«-Παναγία μου, αν δεν μου φέρεις μέσα σε τρεις ημέρες τους κλέφτες, εγώ θα κόψω ασφάλαχτα θα σε κλείσω μέσα και θα φύγω».
Ο Μουσάς ή Παχιόκωλος όπως ήταν το παρατσούκλι κάποιου κατοίκου του Αγίου Ηλία που καταγόταν από το χωριό Οινόη (Κούλουγλι), ήταν αυτός που είχε πάει και είχε κλέψει την εκκλησία.
Την άλλη ημέρα, άρχισαν να τον πονούν τα μάτια του και την επομένη στραβώθηκε. Οι κάτοικοι μη ξέροντας τι είχε προηγηθεί τον παρακίνησαν να πάει στο μοναστήρι όπου ήταν τα οστά του Αγίου Αλεξίου σε κάποιο σκήνωμα, έλεγαν δε οι ντόπιοι, ότι όποιος άρρωστος πήγαινε και τα προσκύναγε θεραπευόταν. Χωρίς όμως οι ντόπιοι να ξέρουν ότι ο Μουσάς είχε κλέψει το μοναστήρι. Ο Μουσάς αρνούταν πεισματικά λέγοντας ότι αυτά είναι παραμύθια, έχοντας όμως και τον φόβο των Αγίων. Αφού είδε και παραείδε ότι έχανε το φως και μέρα παρά μέρα πήγαινε προς το χειρότερο, αποφάσισε να ανηφορίσει στο Μοναστήρι.
Μια ημέρα ο Μουσάς, πρωί- πρωί κίνησε και αργά- αργά ανέβαινε προς το μοναστήρι μόνος του, στα τυφλά. Όταν ζύγωσε κοντά το μοναστήρι, ο καλόγερος που τον είδε από μακριά λέει στο καλογεροπαίδι:
«-Νίκο, να ο κλέφτης μας, τον έφερε η Παναγία».
Σαν έφθασε ο Μουσάς στο μοναστήρι, πήγε πρώτα και εξομολογήθηκε και είπε όλη την αλήθεια, λέγοντας ότι μπήκε πρώτα στο μοναστήρι για να βρει κάτι να φάει και μετά του μπήκε η ιδέα και έψαχνε για διάφορα τιμαλφή και χρήματα. Κατόπιν πήγε στο σκήνωμα του Αγίου Αλεξίου και έγινε καλά. Ο Νίκος ο Λάζαρης όταν ενηλικιώθηκε έφυγε από το μοναστήρι και ζούσε στον Άγιο Ηλία όπου είχε ένα μαγαζάκι που έκανε τον έμπορα και τον καφετζή. Μάλιστα είχε χρηματίσει και πολλά χρόνια σαν πρόεδρος του Αγίου Ηλία. Πολλές φορές έλεγε την ιστορία στους ντόπιους και το θεωρούσε σαν ένα μεγάλο θαύμα.

Συλλογή καταγραφή Ηλίας Τουτούνης. Αυτό το επεισόδιο, μου το αφηγήθηκε ο Νίκος Χαραλ. Σπηλιώπουλος, κάτοικος Αγίου Ηλία Πηνείας, στις 13 Ιουλίου 2005).

Απ’ όλα αυτά συμπεραίνουμε ότι η Σωτηρούλα υπήρχε στα 1700 αλλά χωρίς περιουσιακά στοιχεία, άρα το ξωκλήσι πρέπει να ήταν κτισμένο από του κατοίκους του Αγίου Ηλία, όπου από αυτό πιθανότατα μα έλαβε και το όνομα το ομώνυμο χωριό. Όμως η εκκλησιαστική παράδοση, θέλει τα ξωκλήσια του Αϊ -Λιά και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος να τα κτίζει σε υψώματα γιατί ψηλά έγινε το θαύμα της Μεταμόρφωσης και μάλιστα με έντονη την παρουσία του Προφήτη Ηλία. Από την επιγραφή της πλάκας πάνω από την βορινή πύλη στα 1767 με τον κληρικάρχη (ιερέα ηγούμενο) Δοσίθεο, ανοικοδομείται είτε γιατί γκρεμίστηκε είτε, το πιθανότερο για σύσταση μονής από τον Δοσίθεο. Κατά τα Ορλοφικά το 1770 και την επανάσταση του 1821, το μοναστήρι ρημάζει, πάντως το 1883 μάλλον ανακαινίζεται μια και η επιγραφή είναι σβησμένη. Ίσως τότε να αφιερώθηκε στην Μονή Ιβήρων, σαν μετόχι της και που μέχρι σήμερα εξακολουθεί να παραμένει. Με τους σεισμούς του 1909, γκρεμίστηκε όπως και τα κελιά της, ξεθεμελιώθηκε και μεταφέρθηκε στο ίδιο πλάτωμα ανατολικότερα όπου χτίσθηκε ο σημερινός ναός, με τα κελιά και την αποθήκη τους. Τότε αφιερώθηκε με το επαναχτίσιμό της στην Παναγία την Πορταΐτισσα ασφαλώς από τους μοναχούς της μονής Ιβήρων, όπου βρίσκεται η πανάρχαια εικόνα της Παναγίας της Πορταΐτισσας. Παρ’ όλες τις περιπέτειές της, η Σωτηρούλα, η αρχική επωνυμία του ξωκλησιού του 1700, παραμένει και ο πανηγυρισμός της εξακολουθεί να γίνεται τετρακόσια χρόνια και πλέον.

Πιο κάτω αναφέρω και ένα επιτραπέζιο δημοτικό τραγούδι που, κατά πάσα πιθανότητα, ν’ αναφέρεται, όπως μου είπε ο αείμνηστος Χρύσανθος Βαντάνας, στο Μοναστήρι της Σωτηρούλας, στον Αϊ -Λιά Πηνείας, επίσης αναφέρω ότι ο αείμνηστος Βλάσης Θεοδ. Τσουραπάς από το χωριό Κολοκυθά, μου είχε δώσει μερικούς ελλιπείς στίχους και μου ανέφερε για το επεισόδιο αυτό και πως τραγουδιέται:

Χήρας υγιός διβόλιζε, ψηλά στη Σωτηρούλα
σιμά την πόρτα της εκκλησιάς, στέκει και την κρούει.
Κι η μάνα του έλεγε με το στανιώ του λέει:
-Για γύρνα πίσω γιούλη μου, για σήκ’ απάν’ αστρί μου.
Ηγούμενος την άκουσε γυρίζει και της λέει:
-Σύρε κυρά μου στο σπίτι σου, σύρε και στη σεριά σου,
ο γιός σου καλογέρεψε, εδώ στο μοναστήρι.
Κάνει τον Άγιο του για γονιό, το μοναστήρι σπίτι,
χαρίζει την ψυχούλα του, σε τούτη τη ραχούλα.

(Μου το έφερε γραμμένο ο Χρύσανθος Βαντάνας από το χωριό Δάφνη (τέως Ντάμιζα) του δήμου Αμαλιάδας, στις 13 Μαρτίου 1992).

Επίσης, δημοσιεύω ακόμη ένα επιτραπέζιο τραγούδι, που κατά παράδοση, αναφέρεται στην Σωτηρούλα και πρέπει να τραγουδήθηκε γύρω στα 1825- 1826, όταν είχανε στήσει στρατηγείο, επάνω στον οικισμό Καλαθά, τα στρατιωτικά σώματα του Γεωργίου Σισίνη, κατά την επέλαση των δυνάμεων του Ιμπραήμ πασά.

Όλου του κάμπου οι άρχοντες αντάμα πολεμάνε.
Αντάμα κάνουνε Λαμπρή, ψηλά στο μοναστήρι,
αντάμα τρώνε και πίνουνε, αντάμα τραγουδάνε.
Μα είχαν αρνιά και ψένανε, κριάρια σουβλισμένα,
είχανε κ’ ένα γλυκό κρασί από το μοναστήρι
Μα ’χαν τη Ρινιώ του Καλαθά τον ταμπουρά να παίζει.

(Το τραγούδησε το 1992, έπειτα από μεγάλη επιμονή, ο παπά-Θόδωρος Λιακόπουλος, από το χωριό Κάμπος (Λουκάβιτσα Πηνείας).

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΔΗΛΩΣΩΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012
ΜΕΤΟΧΙΟΝ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ «ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ» - ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ ΠΗΝΕΙΑΣ
Την 6η Αυγούστου πανηγυρίζει μεγαλοπρεπώς το Μετόχιον της Ιεράς Μο-νής των Ιβήρων, το επονομαζόμενο «Σωτηρούλα», κατά το ακόλουθο πρόγραμμα:
• Κυριακή, 5 Αυγούστου 2012 και ώρα 7:00-10:00 π.μ. θα τελεσθεί
Όρθρος και Θεία Λειτουργία.
• Κυριακή, 5 Αυγούστου και ώρα 7:30 μ.μ. θα τελεσθεί Μέγας Εσπερινός μετ' Αρτοκλασίας.
• Δευτέρα, 6 Αυγούστου και ώρα 7:00-10:30 π.μ. θα τελεσθεί Όρθρος, Θεία Λειτουργία και Λιτάνευσις της Ιεράς Εικόνος.
• Δευτέρα, 6 Αυγούστου και ώρα 7:00 μ.μ. θα τελεσθεί Εσπερινός και Κτιτο-ρικό Μνημόσυνο.
• Πέμπτη, 9 Αυγούστου και ώρα 8:30 μ.μ -12:30 π.μ. θα τελεσθεί Μικρά Αγρυ-πνία κατά την οποίαν θα ψαλθούν και τα Εγκώμια της Παναγίας.
Σας προσκαλούμε εις τας ιεράς ακολουθίας του Μετοχίου μας.
Εκ του Ιερού Μετοχίου


Πηγές:
(- «Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008.
- Κυριακόπουλος Κωνσταντίνος, «Ο Πύργος και η Ηλεία στην επανάσταση και στα χρόνια του Καποδίστρια», Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Ηλείας, Πύργος 2003.
- Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη, ΓΑΚ., Φ. 17, αριθμός εγγράφου140.
- Ηλειακή Πρωτοχρονιά 2007, «Ιστορικόν του Ιβηρικού Μετοχίου Μεταμορφώσεως του Σωτήρος “Σωτηρούλας ή Επανωχωρίτισσας” εις Άγιον Ηλίαν Πηνείας», Μοναχός Μάξιμος (Νικολόπουλος) Ιβηρίτης, έκδοση Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2007.
- Πελοποννησιακά, περιοδικό της εταιρείας Πελοποννησιακών σπουδών, «Πρακτικά του Έκτακτου Ηλειακού Συμποσίου 2001», Αμαλιάδα 7-9 Δεκεμβρίου 2001.
- Αρχιμ. Δαμασκηνού Πετράκου, «ΗΛΕΙΑΚΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ», Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, Πύργος 2003).
- Παναγιωτόπουλος Βασίλης, «Πληθυσμός και Οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος αιώνας», Αθήνα 1985.
- Τουτούνης Ηλίας, ιστορικολαογραφική έρευνα.
- Χρύσανθος Βαντάνας από το χωριό Δάφνη (τέως Ντάμιζα) Αμαλιάδας.
- Ιερέας Θόδωρος Λιακόπουλος, από το χωριό Κάμπος (Λουκάβιτσα Πηνείας).
- Νίκος Χαραλ. Σπηλιώπουλος, κάτοικος Αγίου Ηλία Πηνείας.
- Βλάσης Τσουραπάς από το χωριό Κολοκυθά).